Ой жырым, қызыл тілім, сенің арқаң

2016 жылдың ақпанында қазақ ауыз әдебиетінің алыбы, жыр дүлдүлі, суырыпсалма ақындықтың хас шебері ұлы Жамбылдың туғанына 170 жыл толғалы отыр. Ол атақты Сүйінбай Аронұлының шәкірті, жүз жасаған абыз, ғасыр сөзін сөйлеген күміс көмей ақын, тарих жылнамашысы, айтыс өнерінің саңлағы. ХХ ғасырдың Гомері атанған, суырыпсалма ақындық өнерінің ғажайып жұлдызына айналған Жамбыл Жабаев қазағымен бірге жасайтын ұлы тұлға. Ол баяғыда-ақ өзінің ақындық орбитасына шығып кетті. Кейде өзінің биігінен жаңа ұрпағының кейбір мазасыз тіршілігіне, беймаза сөздеріне миығынан күле қарап: «Көп қарға тең келмейді бір сұңқарға, Көп жылқы тең келмейді бір тұлпарға. Жақсының әрқашанда жөні бөлек, Жаман адам жарамас бір қымтарға», – деп мысқылдайтыны бар. – Жамбыл Жабаев бақытқа поэ­зия арқылы жетті. Жәкеме өлең жөргегімен келіп, оның егізіне, серігіне айналды. «Өлең тердім жасымнан, Майкөт ақын, Құлмамбет, Орын берді қасынан», – деп ақын Жамбыл тәтемнің өзі айтқандай, өлең ақынның бағын ашты, қоғамдық ойдың тайқазанына салды, халықтық сыннан өткізді. Сондықтан да Жамбыл жыры нәрлі, Жамбыл жыры айқын, Жамбыл жыры қуатты. Атақты ақын Ілияс Жансүгіров «Жамбыл жырлары Бұғымүйіз, Бесмойнақ жайлауларының гүліндей алуан түрлі. Хош иісі күншілік жерден аңқып тұрады. Ақын жырын тыңдаған сайын көк жайлауға шыққандай әсер аласың», деп тамсана жазған ғой. Рас, Жамбыл Еуропалық бі­лім алған жоқ, академияны, университетті бітірген жоқ. Бір қаламгер жазғандай, «бұл Жамбылдың трагедиясы емес», бұл Жамбылдың өзінің академияға, университетке айналып кеткенін көрсететін ғажайып ғұмыр, Алла өлең қондырған тамаша тағдыр. Ұлы Ғабең, Ғабит Мүсі­ре­повтің «Жамбыл өмірге жымия қарап, сынай өскен ақын еді. Оның ойлы көздерінің түбінде қашанда бір сықақ ұшқыны тұратын!» – деуі осыдан шығар. Жамбыл – қазақ ауыз әде­биетінің энциклопедиясы. «Жам­был менің жай атым, халық менің шын атым», деуі ұлы ақынның осы қасиеттерін даралап тұр емес пе? 1940 жылдың ақпанындағы ақынның хатшысы Ғали Ормановтың күнделігінде «...оқымаған кісімін. Әйтсе де байқаймын, халық көп біледі. Менің білімім – сол халықтың білгендері. Мен халықтың сөзін айттым», дегені қандай терең, қандай айқын! Жамбыл қаласынан өтіп бара жатқанда: «Атыңнан айналайын, Әулиеата, Атымды ап қойдың деп болма қапа», – деп келетін кісілік сөзі не тұрады? Қазір халық үшін қызмет етпеген бабаларына көше беріп, мектеп атап жатқанда, шенеуніктердің Жамбыл атаның осындай қасиеттерінен үлгі алмайтыны қандай өкінішті! Әсте, қазақтың табиғатында сал-серілерді, ақын-жырауларды қастерлейді де, жеке өз отбасына келгенде, одан қашуға тырысатын әдет бар. Жабай бабамыз да Жамбылды молда алдына апарып, тізе бүктіреді. Бірақ асау жүрек әке шешіміне көндікпейді. Он бестегі бозбала: «Оқығанша мен одан, Домбыраны қолға алам. Өлең кірген түсіне, Жөргегінде мен болам», – деп қасиетті өлеңге жығылады. «Менің пірім – Сүйінбай, Сөз сөйлемен сыйынбай. Сырлы, сұлу сөздері, Маған тартқан сыйындай», – деп, бұл сөздерді өз жүрегіне бойтұмар етіп, көзі жұмылғанша өлеңге, домбыраға, киелі өлеңге адал болды. Өзінің өмірге деген құштарлығы, адам тани білетін абыздық қасиетінің арқасында замана көшіне ілескенмен, өзін басшылармен де, қосшылармен де тең ұстады. Қазақы қалжың мен мысқыл, әжуа сынды өмірлік қағидаттарды шебер пайдаланатыны сондай, ақынның астарлы сөзінен жақындары да, жоға­рыдағылар да сескеніп жүретін-ді. Тіл – құдірет, тіл – садақ, тіл – мазақ, тіл – мадақ. Мұны Жамбыл бабамыз жетік білді: «Елімнің азаматын таныс қылған, Ой жырым, қызыл тілім сенің арқаң», – деп Жамбыл тәтем бекер айтты дейсің бе? Жамбылдың осындай дара қасиеттерін, қазақтың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезов тайға таңба басқандай етіп жазып кетті. «Жамбыл – ақыл ойдың алғыры, өзгеге ұқсамайтын дара, оқшау бет-бейнесімен аса зор құбылыс. Оның бірі әрі эпик ақын, әрі айтыс ақыны, әрі азаматтық әуеннің де ақыны». Ұлыны ұлы ғана таниды. Мұхтар Әуезов мойындаған, Сәкен Сейфуллин бас иген, Сәбит Мұқанов ардақтаған, Ромен Роллан сәлем салған, Ғабит Мүсі­репов сынды сарбаз жазушы еркелеген Жамбыл бабаның ән-жыры, күйлері мен айтыстары, дастандары қазағымен бірге жасайтын ұлттық құндылыққа айналып кетті. Енді тарих доңғалағы ке­рі кетпейді, егемен, тәуелсіз Қазақ­станның ұлттық бренді ретінде Жамбыл баба есімі жасай береді. Жамбыл поэзиясы – шыншыл поэзия. Өмірді өлеңмен өрнектеген ақын жырларынан қазақ тұрмысының, қазақ қоғамының әділетсіз болмысын шенеген өлеңдері, оның атын ерте шығарған. Әрі Жамбыл үшін поэ­зия Алланың берген сыйындай қастерлі, қасиетті. Сондықтан да Жамбыл Жабаевтың өлең патшалығына Кеңес өкіметінің тұсында ғана емес, Ресей пат­ша­сының боданында жүрген кезде-ақ кіргенін түсіну үшін көретін көз, тыңдайтын құлақ, мархаб­батты жүрек керек. «Сары түнге сарылып, кірпік ілмей, Салқын күзде бір жылы үйді білмей. Сахарада салақтап күндіз-түні, Бұралқы ит пен малшының күні бірдей». Осы төрт жол жанды сурет, көңілге түскен көркем бейне емес деп дөп кім айта алады?! Ұлы Абаймен үндестік көзге ұрып тұрған жоқ па?! Сондықтан да дарабоз ақын Сүйінбайдан жалғасқан азаматтық поэзияның сарқылмағанын бастауын көреміз, жырау сөзіне сенеміз. Ақын: «Сен тойғанмен біреулер аш қалып жүр, Деп ойлама түбінде теріңді алмас», – деген екі жол шен-шекпенділерді аспаннан жай түскендей түйрейді. Өмірдің диалектикасы, дала­ның диалектикасы осы, шари­ғаттың жолы осы. Әр нәр­сенің зауалы бар, әр нәрсенің сұ­рауы бар. Жамбыл жай ғана ақын емес. Жамбыл күрескер ақын. 1916 жылғы көтеріліс кезінде Жамбыл баба 61-дегі, сол кездегі тіркеспен айтсақ, шау тартып қалған кезі еді. Бірақ ақын жүрек, ақын тілек Жамбылды үнсіз қалдыра алмады. Ақынның дауысы зор естілді, оның даусы Қастек, Қаскелең асып, Жетісу бойында да қаулаған өрттей ду ете түсті. Ақын аңсаған азаттық келгенде Жамбылдың өлеңі де өзгерді, жыр шумақтары да түрленді. Ол Кеңес өкіметі әкелген жақсы­лықтарды кәрі жүрегімен, ақын­дық сезімімен қабылдады. Ақын бақытқа кенелді, ақынның жыры шуақтанды. Ал неміс-фашистері ойран салғанда ерттеулі атқа қай­та мінді, ақын жүректен шыққан сөздер жауға снаряд секілді атылды. Әрине, бұл теңеу сөз. Бірақ шындық. Жамбылдың атақты «Ленинградтық өрендерім» жыр-плакаты, жыр жолдауы 1941 жылы неміс фашистері Ле­нинградты блокадаға алып, тас құрсауға айналдырған кезінде жазылды. Орыс-кеңес ақыны Александр Прокофьев: «...Жыр ірі әріптермен теріліп, көшелерде плакат болып ілінді. Көздерінен жастары сорғалаған талай адамдарды көрдім. Немістердің само­леттері төбеде ұшып, бомба тастап жүргенде, одан қашып тығылудың орнына, Жамбылдың жыры басылған газетті сатып алуға, көшедегі киоскілерде кезекте тұрған адамдарды талай көрдім», − деп жазуы сол дәуірдің шындығы. Бүгінде Санкт-Петербургте Жамбыл атындағы көше, ақын ескерткіші тұр. Жетісудің жеті өзеніндей ескерткіш алдында су ағып жатыр. «Ленинградтық өрендерім» өлеңінің шумақтары жазылған әріптер сол сумен бірге шоршыған хан балықтай күнге шағылысып, көз тартады. Қашан барсаң да Санкт-Петербургтегі Жамбыл баба ескерткішіне гүл әкеліп жүрген адамдарды көресің. Жүрегі қартаюды білмеген Жам­был халықтың нағыз ақыны еке­нін осындай сәтте ерекше сезіне түсесің. Өлең Жамбылдың атын шы­ғарды, Жамбыл өлеңнің киесін көтерді. Бұл – талассыз шындық. «Қор болмаймын өлгенше, Өлеңіме-ақ сыйындым», – деп жырлап еді ақын баба. Иә, Жамбыл баба сыйынған өлең Жамбылдың есімін ас­қақ­татты. Мұны ақын-жүрек сез­ді. Сезіп қана қоймай өлеңмен өр­нек­теді. «Өлеңмен ойып оюды, Сөзді мініп желдедім», – дейді жырау. Жүйрікті, сәйгүлікті, жор­ғаны, тұлпарды мінгенді бі­летін едік. Ал сөзді мінген Жамбыл ға­на. Жарықтық, қалай, қалай көсіледі. Міне, өлеңнен ою ойған Жамбыл осы! Қазақтың ұлы тұлғалары көп. Олар қазақтың тарихында алтын әріппен жазылып, ұлттық мақтанышымыз болып қала бермек. Ал ұлт өркениетінің тарихында қазақ жазба әдебиетінің негізін қалған ұлы Абай мен халықтық, авторлық ауыз әдебиетінің энциклопедиясына айналған Жамбыл Жабаев Мәңгілік Қазақстанның символы болып, ұлттық өлшем болып қала береді. Жамбыл: «Уа, әлеумет, құлақ сал! Қария Жамбыл жырласын! Мен сөйлемей кім сөйлер, Заманам менің сырласым», – деп еді. Заман өзгерер, уақыт зымырар, бірақ өзгермейтін бір-ақ нәрсе, ол құрыштай құйылған Жамбыл бабаның өлеңдері. Уәлихан ҚАЛИЖАНОВ, М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры, ҰҒА мүше-корреспонденті.