Үкіметтің, Ұлттық банктің және Қаржы қадағалау агенттігінің 2009-2010 жылдарға арналған бірлескен іс-қимылдар жоспары өз нәтижесін берді
Премьер-Министр Кәрім Мәсімовтің төрағалығымен өткен кешегі Үкімет отырысында Үкіметтің, Ұлттық банктің және Қаржы қадағалау агенттігінің 2009-2010 жылға арналған бірлескен іс-қимылдар жоспарының орындалу қорытындысы қаралды. Бірден айта кетейік, отырыс барысында, ондағы баяндамашылардың және пікір білдірушілердің келтірген деректерінен айқындалғанындай, қазақстандық бұл жоспардың орындалуы дағдарыспен күрестің өзіндік бір тамаша үлгісі болып шыққан. Дағдарыспен күрес мәселелерін әлемдік деңгейде зерттеген көптеген халықаралық сарапшылар Елбасының тапсырмасы және тікелей басшылығымен әзірленген осынау бағдарламаны ең бір кешенді және жүйелі жасалынған шара ретінде бағалаған. Ал енді оның орындалу нәтижелері қандай болды? Үкімет отырысында баяндама жасаған салалар басшылары осы жайында жан-жақты баяндап берді.
Дағдарыс Еуропаның бірқатар дамыған мемлекеттерінің өзіне үлкен соққы болып тиді. Оның әсері дүниежүзілік шаруашылықпен тығыз байланысты жағдайда дамып келе жатқан Қазақстанды да айналып өте алған жоқ. Оның өзі бірінші кезекте, елдің экспорттық тауарларына халықаралық рыноктардағы бағалардың күрт төмендеуіне, негізгі сауда әріптестері болып саналатын елдердің валюталарының құнсыздануына, мемлекеттер арасындағы экономикалық байланыстардың бәсеңсіп кетуіне байланысты орын алды. Осындай себептердің салдарынан көптеген кәсіпорындар өз өндірістерінің көлемдерін қысқартуға, ұжымдағы еңбекшілер үшін толық емес жұмыс күндерін белгілеуге мәжбүр болды.
Жағдайдың осылайша күрделене түсуі, мәселе одан бетер ушығып кетпей тұрғанда, оған қарсы нақтылы шаралар қабылдау қажеттігін туындатты. Қалыптасқан ахуалды уақытында және дұрыс түсінген Елбасы Үкіметке Ұлттық банкпен, Қаржы қадағалау агенттігімен бірлесіп, қаржы жүйесін тұрақтандыру жөнінен бірлескен іс-қимылдар жоспарын жасау жөнінде тапсырма берді.
Жағдайдың тұрақты кезінде елдегі бірқатар жүйе құраушы банктер сырттан қыруар несиелер алып, оларды жоғары өсіммен беру арқылы жап-жақсы пайдаға кенелген болатын. Бірақ кенеттен орын алған дағдарыс оларға төбеден жай түскендей әсер етті. Өйткені өздері де қиыншылықтарға душар болған шетелдік қаржы институттары берген несиелерін кері қайтаруды талап ете бастады. Ал сырттан алған ақшаларын кредит түрінде таратып жіберген банктердің борышты қайтара қоятындай мүмкіндіктері жоқ еді.
Екіншіден, дағдарыс елімізде қарқын алып келе жатқан тұрғын үй құрылысының одан әрі дамуына үлкен соққы болып тиді. Бұл үлескерлер проблемасын туындатты.
Үшіншіден, енді аяғынан тұрып келе жатқан шағын және орта бизнестің ахуалы күрт нашарлайтындығы белгілі болды. Елімізде қолға алынған инновациялық, индустриялық және инфрақұрылымдық жобалардың іске асуына қауіп төнді.
Сондай-ақ жері мол, астықты Қазақстанның агроөнеркәсіп кешенін дамытуға инвестициялардың тапшылығы күшейді.
Дағдарыспен күрес жөнінде белгіленген Үкіметтің, Ұлттық банктің және Қаржы қадағалау агенттігінің 2009-2010 жылдарға арналған бірлескен іс-қимыл жоспарында міне, осы мәселелердің барлығы барынша ескерілді.
Елбасы, сонымен қатар, Үкіметке макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етіп, халықтың әлеуметтік жағдайын барынша қолдау, болуы мүмкін жұмыссыздық проблемасына барынша әзір болу міндетін қойды.
Осыдан екі жыл бұрын Қазақстан Үкіметі осындай іс-қимылдар жоспарын қабылдап және алдыға айқын мақсаттар қоя отырып, іске кіріскен болатын. Кешегі өткен Үкімет отырысында осы жоспардың орындалуы оның әрбір бағыты бойынша тиянақты сөз болды.
Қаржы секторын тұрақтандыру
Үкіметте осы мәселе бойынша баяндама жасаған Экономикалық даму және сауда министрінің орынбасары Марат Құсайыновтың айтуынша Үкіметтің, Ұлттық банктің және Қаржы қадағалау агенттігінің дағдарысқа қарсы бірлескен іс-қимылдар жоспары шеңберінде еліміздегі жүйе құраушы банкілер «БТА банк», «Альянс банк», «Қазкоммерцбанк», «Темірбанк» акционерлік қоғамдарына «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ арқылы мемлекет қаржысын салу дағдарыс уақытында елдің қаржы жүйесін, соның ішінде халықтың да қаржыларын құтқарып қалуға жағдай жасады. Осы мақсатта 486 миллиард теңге қаржы бөлінді. Соның ішінде БТА банкке – 212 миллиард, Қазкоммерц банкке – 120 миллиард, Халық банкіне – 120 миллиард, Альянс банкке – 24 миллиард теңге бөлінді. Қордың банктер капиталына енуінен кейін өткен жылы олар өз міндеттемелерін қайта құрылымдауды табысты аяқтады.
Банктердің өтімділігін арттыру мақсатында осыған қосымша Ұлттық банк талап етудің төменгі шегін одан әрі төмендетті. Мұның өзі банктерге 490 миллиард теңгенің қаражаттарын босатып алуын талап етті.
Жәй тұлғалардың салымдарына берілетін кепілдік бұрынғы 700 мың теңгеден 5 миллион теңгеге дейін арттырылды. Осының нәтижесінде халықтың банктердегі салымын қайта алып қоюының алды алынды.
Банктердің сыртқы қарыздары 11 миллиард долларға азайды.
2009 жылдың 4 ақпанында Ұлттық банк теңгені бұрынғы айқын емес дәлізде ұстап тұрудан бас тартып, долларға шаққандағы айырбас бағамын бір долларға плюс-минус 3 пайыз немесе 5 теңге ауытқушылықпен 150 теңге көлемінде жаңа дәліз белгіледі. Оған мұнай мен металдың әлемдік бағаларының күрт және айтарлықтай төмендеуі, Қазақстанның негізгі сауда әріптестері болып саналатын елдердегі ұлттық валюталардың құнсыздануы себеп болды. Сөйтіп алтын-валюта резервтерінің ағымдағы деңгейін сақтап қалу және отандық өнім өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігіне қолдау көрсету қажеттіліктері Ұлттық банктен валюта саясатына деген көзқарасты қайта қарауды талап етті.
Ұлттық банктің теңгенің айырбас бағамының тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі шаралары, сол сияқты қазақстандық экспорттың негізгі позицияларына қатысты әлемдік бағалар өсуінің қайта қалпына келуі ішкі валюта рыногындағы ахуалдың тұрақтануына жағдай жасады. Осылайша, 2009 жылдың соңына таман ұлттық валютаның нығаю тенденциясы байқала бастады.
2009 жылдың басынан бастап Ұлттық банк қайта қаржыландырудың ресми ставкаларын 10,5 пайыздан 7 пайызға дейін төмендетті. Ал соңғы 7,5 пайыздан 7,5 пайызға дейін төмендеу 2009 жылдың 4 қыркүйегінде жүзеге асты.
2009 жылдың наурызында банктерге қатысты ең төменгі резервтік талаптар ішкі міндеттемелер бойынша 2 пайыздан 1,5 пайызға дейін, қалған міндеттемелер бойынша 3 пайыздан 2,5 пайызға дейін төмендетілді.
Валюта рыногындағы тұрақты жағдай Ұлттық банктің теңгенің өзгермелі дәлізін 2010 жылдың 5 ақпанынан бастап 1 долларға 150 теңгеге дейін кеңейтуге жағдай жасады. Осы аталған жыл бойына теңгенің долларға шаққандағы айырбас бағамы Ұлттық банктің болмашы ғана қатысуымен бұрын белгіленген дәлізде өзгеріссіз күйінде қалды.
2009-2010 жылдарда Ұлттық банк өтімділікті алу бойынша қысқа мерзімді ноталар шығару және депозиттер тарту жолымен операциялар жүргізді. 2009 жылы шығарылған қысқа мерзімді ноталар көлемі 2008 жылмен салыстырғанда 2 есеге азайып, 1,5 триллион теңге болды. 2009 жылы Ұлттық банк 16,3 триллион теңге депозиттер тартты, ол 2008 жылғы деңгейден 2,7 есеге артық. Сонымен қатар 2008 жылдың желтоқсанына қарағанда депозиттер бойынша қалдықтар 14,8 есеге өсіп, 2009 жылдың желтоқсанының соңына қарасты 488,9 миллиард теңгені құрады.
Банк секторындағы біртіндеп орын алған тұрақтану банктер тарапынан Ұлттық банктің стерильденген операцияларына деген сұраныспен қоса жүрді. Осылайша, 2010 жылы шығарылған қысқа мерзімді ноталардың көлемі 2009 жылмен салыстырғанда 2,3 есеге ұлғайып, 3,3 триллион теңгеге жетті.
2010 жылы сомасы 17,1 триллион теңге болатын депозиттер тартылды, ол 2009 жылғы көлемнен 5 пайызға артық. Сонымен бірге 2009 жылдың желтоқсанына қарағанда депозиттер бойынша қалдықтар 12,2 пайызға төмендеп, 2010 жылдың соңына қатысты 429,1 миллиард теңгені құрады.
Ұлттық банктің 2009-2010 жылдары жүргізген ақша-кредит саясаты экономикадағы төмен инфляциялық әлеуеттің сақталуына ықпалын тигізді. Осылайша, 2009 жылы жылдық инфляция 6,2 пайыз (2008 жылы – 9,5 пайыз) болса, 2010 жылдың қорытындысы бойынша 7,8 пайызды құрап, Ұлттық банктің 2010 жылға белгілеген мақсатты дәлізіне толықтай сәйкес келді.
Ұлттық банктің жүргізген салмақты ақша-кредит саясатының нәтижесінде өткен жыл ішінде оның алтын-валюта қоры 22,5 пайызға артып, 28,3 миллиард АҚШ долларын құрады. Ұлттық қордың валюталы активтерін қоса алғанда, елдің халықаралық резервтерінің жиынтық мөлшері жыл басында 59 миллиард АҚШ долларына жетті.
Екінші деңгейдегі банктер проблемасын реттеуге қатысты баяндама жасаған Ұлттық банк төрағасының орынбасары Данияр Ақышев Үкімет басшысы Кәрім Мәсімовтің қойған сұрағына байланысты екінші деңгейдегі банктердің сыртқы қарыздары 2007 жылдың қыркүйегінде 46 миллиард доллар болғандығын, мұның өзі ішкі жалпы өнімнің 50 пайызына дейін жеткендігін, ал 2011 жылдың қаңтарындағы мәлімет бойынша банктердің осы сыртқы қарызы 29 миллиард долларға азайтылып, қазіргі күні 17 миллиард долларды құрап отырғандығын, мұның өзі ішкі жалпы өнімнің 20 пайызын құрайтын көрсеткіш екендігін мәлімдеді. Сондай-ақ 2009 жылдың 1 қаңтарындағы мәлімет бойынша Ұлттық қордың қаржысы 43 миллиард теңгені құраса, қазіргі күні ол 60 миллиард долларға жетіп отыр. Сонда екінші деңгейдегі банктердің сыртқы қарызы 29 миллиард долларға азайса, Ұлттық қордың қаржысы 17 миллиард долларға өскен. Дағдарыс кезінің өзінде Қазақстанның қаржы активі 46 миллиард долларға өсе түскен. Үкімет отырысында сөз алған Қаржыгерлер ассоциациясының төрағасы Серік Аханов осы мәселені дағдарыспен күрестің қазақстандық феномені деп атады.
Шағын және орта бизнесті қолдау
Еліміз әлемдік қаржы-экономикалық дағдарыстың ықпалына іліккен жылдары Үкіметтің онымен күресте белгілеген бес басым бағытының бірі шағын және орта бизнесті қолдау мәселесі болатын. Өйткені халықты жұмыспен қамтуда, ішкі рынокты көпшілік қолды тауарлармен қамтамасыз етуде қашанда болмасын шағын және орта бизнестің қалыпты жұмыс істеп тұруының маңызы зор.
Сондықтан Үкімет қай салаға, қандай қызмет түріне жататындығына қарамастан мемлекеттік қолдауды барлық шағын және орта бизнес субъектісіне көрсету керек деп шешті. Осы мақсатта «Самұрық-Қазына» әл-ауқат қоры бұрынғы көрсетілген көмекке қосымша 2009 жыл үшін 120 миллиард теңге қаржы бөлетін болды. Оның 70 пайызы іске қосылған және жүзеге асырылған жобалардың жұмыс істеуіне, 30 пайызы жаңа жобаларды жоспарлап, іске асыруға бағытталды.
Сонымен қатар «Самұрық-Қазына» қоры арқылы бір жобаны қаржыландыру көлемінің шекті мөлшері бұрынғы белгіленген 3 миллион АҚШ долларынан 5 миллион долларға дейін өсірілді.
Мұның сыртында Үкімет «Самұрық-Қазына» қорымен бірлесе отырып, шағын және орта бизнеске берілетін несиелердің банктік сыйақы ставкасының шекті мөлшерін бұрынғы дағдарысқа дейінгі деңгейде, яғни 14 пайыздан асырмай ұстап тұру жөнінде шешім қабылдады. Сондай-ақ, бұл шешім жаңадан берілетін несиелерге ғана емес, беріліп қойған несиелерге де қатысты болды.
Осынау күрделі де қиын шақта шағын және орта бизнеске берілген несиелердің қайтарылатынына банктер сенімін арттыру үшін «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қорының кепілдік беру механизмі енгізілді. Екіншіден, «Самұрық Қазына» қоры ауыл тұрғындарын несиелендірудің олар үшін тиімді жаңа бағдарламасын әзірледі. Соның ішінде жұмыс орындарын сақтап, дамыту үшін ауылдағы кәсіпкерлерге де жеңілдікті несиелер берілетін болды.
Үшіншіден, шағын және орта бизнес субъектілерін тапсырыстармен тұрақты қамтамасыз ету мақсатында олар мемлекеттік органдардың, мемлекеттік холдингтер мен ұлттық компаниялардың тарапынан ұсынылатын мемлекеттік тапсырыстарға молынан қатысу мүмкіндігіне ие болды. Жаңадан қабылданған «Мемлекеттік сатып алулар» туралы Заң оларға осы бағытта бірқатар артықшылықтар берді. Сонымен қатар мемлекет тарапынан Қазақстанда жұмыс істейтін жер қойнауын пайдаланушылар мен сервистік компанияларға, олардың меншік түріне қарамастан өз тапсырыстарында қазақстандық үлесті арттыру жөніндегі талап күшейтілді.
Мұның сыртында Үкімет кәсіпкерлікті дамыту үшін олардың алдынан көлденеңдеп шығатын әкімшілік кедергілерді азайту, рұқсат беру жүйесін жетілдіру жөніндегі бұрыннан басталып кеткен жұмыстарды дағдарысқа қарамастан одан әрі жалғастырды.
Міне, осындай шаралардың нәтижесінде қазақстандық кәсіпкерлер әлемдік дағдарыстың ауыртпалықтарын айтарлықтай сезіне қойған жоқ. Батыстың бірқатар елдерінде көптеген шағын және орта бизнес субъектілері бірінен кейін бірі жабылып жатқан тұста Қазақстанда бұл құбылыс жаппай сипат ала алмады. Керісінше, кейбір шағын кәсіпорындар мемлекет арқылы берілген несиелерге ие бола, ұлттық холдингтер мен компаниялар ұсынған тапсырыстарды орындау ісіне қатыса отырып, өздерінің шаруаларын түзеп алды.
Кәсіпкерлердің жағдайын түзетуіне халықты жұмыспен қамту мақсатында әзірленген «Жол картасы» бағдарламасы аясында ұсынылған тапсырыстар да үлкен көмек болды. Бір есептен осы арқылы өңірлердегі, соның ішінде, ауылдағы кәсіпкерлерге жаңа жобалар, халыққа жаңа жұмыс орындары ұсынылса, екіншіден, еліміздің түкпір-түкпіріндегі жергілікті жолдар, мектептер мен емханалар, мәдениет ошақтары жөнделіп, жаңарып қалды. Көп жыл қол көрмей тозғындай бастаған жылу жүйелері мен қазандықтар, коммуналдық сала нысандары мен инженерлік желілер де біршама жаңартылды.
Еліміздің Ресей Федерациясымен, Беларусь Республикасымен бірігіп Кеден одағын құруы шағын және орта бизнес алдына үлкен міндеттер жүктейтіні белгілі. Істің алғашқы барысы бұл үдерістің қазақстандық кәсіпкерлер үшін жаман жағдайда жүріп жатпағандығын байқатады. Ал болашақта отандық бизнестің тағдыры нақ осы мәселеге байланысты шешілетіндігі анық. Өйткені қазақстандық кәсіпкерлердің алдынан 170 миллион адамды құрайтын үлкен рынок ашылып отыр. Қазір еліміздің Үкіметі осы рыноктың отандық кәсіпкерлер үшін қолжетімді болуын барынша ойластыруда және сол үшін күрес жүргізуде. Соның жарқын бір мысалы ретінде Кеден одағы құрамындағы елдердің көлік инфрақұрылымдарының тарифін белгілеу мәселесінде біздің еліміз үшін қолайлы мүмкіндіктердің қалыптасқандығын айтуға болады. Бұл қазақстандық тауарлардың Ресей мен Беларусь рыногына еркін кіруіне жол ашады. Енді осыны отандық кәсіпкерлер өздері үшін тиімді пайдалана білуі қажет. Ал оның басты шарты бағасы арзан сапалы тауарлар шығаруға қол жеткізу. Үкімет осы бағыт бойынша да белсенді жұмыстар жүргізуде. Елімізде «Бизнестің жол картасы-2020» бағдарламасының әзірленіп, жүзеге асырыла бастауы осының айғақты мысалы. Кәсіпкерлер осы бағдарлама негізінде Үкіметтен тиімді несие мен экспорттық операцияларды жүзеге асыру үшін берілетін субсидияларға ие бола алады.
Жылжымайтын мүлік рыногындағы проблемаларды шешу
«Самұрық-Қазына» АҚ атқарушы директоры Қайрат Әйтекеновтің сөзі негізінен осы мәселеге арналды. Оның айтуынша, құрылыс нысандарын аяқтау негізінен екінші деңгейдегі банктер арқылы, Жылжымайтын мүлік қоры және Стресті активтер қоры арқылы жүргізілді. Үлесті құрылыс нысандарын аяқтауға «Самұрық-Қазына» АҚ өз тарапынан 200 миллиард теңге қаржы бөлді.
Аталған жоспар шеңберінде азаматтардың тұрғын үй проблемаларын шешу және Астана, Алматы қалалары мен Ақмола және Алматы облыстарындағы жылжымайтын мүлік рыногының белсенділігін арттыру үшін «Самұрық-Қазына» қоры арқылы ипотекалық несиелеу мен тұрғын үй секторын дамытудың арнайы бағдарламасы іске қосылды. Бағдарлама қаржылары есебінен екінші деңгейлі банктер арқылы Алматы, Астана қалалары мен Ақмола және Алматы облыстарындағы құрылысы аяқталмаған тұрғын үй кешендерін аяқтауға займдар беру мүмкіндігі қамтамасыз етілді.
Бұл бағдарламаға елдегі екінші деңгейлі банктер мен құрылыс салушы компаниялар қатысты.
Аталмыш бағдарламада белгіленген іс-шаралар бүгінгі күні түгелдей орындалды. 2008-2010 жылдарға арналған тұрғын үй құрылысын дамытудың мемлекеттік бағдарламасына құрылыс жүргізушілер коммерциялық рынок үшін салған тұрғын үйлерді сатып алуды қарастыратын өзгерістер енгізілді. Әкімдіктерге құрылысы аяқталған, сол сияқты жоғары дайындықтағы нысандардан белгіленген баға бойынша пәтерлер сатып алу құқы берілді. Мұның өзі өз кезегінде тұрғын үй бағдарламасын жүзеге асыруды жеделдетуге мүмкіндік берді.
Мемлекеттік бағдарлама шеңберінде салынған барлық нысандар тұрғын үй құрылысы салымдары жүйесі бойынша сатып алынатын болып белгіленді. Ол халықтың басымдықка ие топтарына жылдық өсімі 4 пайыздан аспайтын пайыздық ставка бойынша қосымша тұрғын үй займдарын алуға және тұрғын үй сатып алу үшін бастапқы жарна жинақтауға байланысты туындайтын қиындықтардан құтылуға жағдай жасады.
Үлескерлердің қорғалу деңгейін күшейту мақсатында «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу мәселелері бойынша өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының заңы қабылданды.
Осы заңға сәйкес ендігі жерде жобалаушы компания өз қаржысы немесе инвестордың кредиті есебінен, оның ішінде банк-агент те бар, тұрғын үйді салып, пайдалануға береді де, үлескер тұрғын үйдегі өз үлесін алғаннан кейін ғана банк-агент үлескер депозитіндегі ақшаны жобалау компаниясына аударады, ал жинақталған сыйақы мөлшеріндегі ақшаның сомасын үлескерге қайтарады.
Үкіметтің 2009 жылғы 6 наурыздағы №265 қаулысымен «Самұрық-Қазына» жылжымайтын мүлік қоры» АҚ құрылды. Осы қаулы бойынша аяқталған құрылыстан немесе салынып жатқан тұрғын үй құрылысы нысандарынан тұрғын және тұрғын емес орын-жайларды сатып алу, аталған мүлікті тиімді басқару Қордың қызметінің басты бағыттары болып белгіленді.
2007 жылдың күзінен бастап құрылыс саласы қиындықтар сезіне бастады. Осыған орай үлескерлердің қатысуымен салынатын тұрғын үй құрылысы үдерісінің тоқтап қалуы құрылыс ұйымдарының сол уақыттарда саны 62 мың адамға жеткен (нысандар саны – 450) өз үлескерлерінің алдындағы міндеттемелерін орындауларына мүмкіндік бермеді.
Қалыптасқан осындай жағдай, ел экономикасының өсу қарқынын төмендетуге жол бермеу мақсатында, тиісті шаралар қабылдауды талап етті. Сөйтіп, Үкіметтің дағдарысқа қарсы қабылдаған бағдарламасы арқасында жағдайды тұрақтандырып, үлескерлер проблемасын шешудің сәті түсті.
2007 жылдан бастап үлестік құрылысты мемлекеттік қаржыландыру республика бойынша 433,441 миллиард теңгені құрады (игерілгені 335,375 миллиард теңге немесе 77 пайыз), оның ішінде республикалық бюджет пен Үкіметтің резервінен 263,441 миллиард теңге (игерілгені 207,175 миллиард теңге немесе 78 пайыз), Ұлттық қордан 170 миллиард теңге (игерілгені 128,2 миллиард теңге немесе 75 пайыз) бөлінді.
Республикалық бюджет пен Үкімет резервінен алынған 263,441 миллиард теңге қаржы өңірлер бойынша төмендегідей бөлінді:
Астана қаласы әкімдігіне – 138,918 миллиард теңге (игерілгені 122,018 миллиард теңге немесе 88 пайыз);
Алматы қаласы әкімдігіне – 77,257 миллиард теңге (игерілгені 56,657 миллиард теңге немесе 73 пайыз);
Алматы облысы әкімдігіне – 17,266 миллиард теңге (игерілгені 4,3 миллиард теңге немесе 25 пайыз);
Стресті активтер қорына – 30 миллиард теңге (игерілгені 24,2 миллиард теңге немесе 73 пайыз).
Өткен мерзім ішінде 389 нысанға қатысы бар 53 мыңнан астам үлескерлердің проблемалары шешім тапты.
2011 жылдың 1 қаңтарына қатысты 13650 үлескердің қатысуындағы 58 нысан өздігінен аяқталды, ал құрылыс салушылардың өз қаржылары есебінен 1404 үлескердің қатысы бар 16 нысан іске қосылды.
Бүтіндей алғанда, бүкіл нысандардағы құрылыстарды аяқтау төмендегідей механизм бойынша жүзеге асырылатын болады.
Бірінші, 2341 үлескердің қатысы бар 14 нысанды және салынып жатқан үйлердің үшінші кезегін сатып алу. Құрылысты осы механизм бойынша аяқтауға Үкіметтен 47, 718 миллиард теңге бөлініп, ол 100 пайыз игерілді.
Екінші, Астана, Алматы қалалары мен Алматы облысы әкімдіктері жанындағы «Жаңа құрылыс», «Алматы қаласы әкімдігі ПКС» және «Жетісу жаңа Құрылыс» жауапкершілігі шектеулі серіктестіктері тәрізді өкілетті ұйымдар арқылы сатып алу механизмі. Оларды капиталдандыруға республикалық бюджеттен 63,966 миллиард теңге қаржы бөлінді. Оның ішінде:
Астана қаласы әкімдігіне – 42,4 миллиард теңге, аяқталғаны – 17 нысан (4195 үлескер), аяқталуға тиісті 2 нысан (2320 үлескер);
Алматы қаласы әкімдігіне – 10 миллиард теңге, аяқталғаны 2 нысан (885 үлескер);
Алматы облысы әкімдігіне – 11,566 миллиард теңге, оның 4,3 миллиард теңгесі игеріліп, үлескерлер қатысқан нысандарға 39,2 шақырым магистралды инженерлік желілер тартылды.
Үшінші, «Самұрық-Қазына» жылжымайтын мүлік қоры» АҚ арқылы. 2007 жылы аталмыш қорға 95 миллиард теңге, оның ішінде 48,8 миллиард теңге Астана қаласындағы нысандарға және 46,2 миллиард теңге Алматы қаласындағы нысандарға бөлінді. Қазіргі уақытта «Самұрық-Қазына» жылжымайтын мүлік қоры» АҚ бөлген қаржылар есебінен екінші деңгейлі банктерге 66,36 миллиард теңге аударылды. Оның ішінде Астана қаласы бойынша – 40,47 миллиард теңге, Алматы қаласы бойынша 25,62 миллиард теңге. Қалған қаржы Үкіметтің 2009 жылғы 14 сәуірдегі №519 қаулысына сәйкес құрылыс салушыларға уақытша көмек ретінде берілді.
АГРОөнеркәсіп кешенін дамыту
Технологиялардың дамуы, неғұрлым алымды жаңа техникалардың пайда болуы адамзат алдындағы көптеген мәселелерді шешіп беріп, тұрмысты қазіргідей деңгейге жеткізгенімен біздің табиғи ресурстарға деген тәуелділігіміз өткен ғасырлармен салыстырғанда әлдеқайда артып отыр. Қазақстанда ауыл шаруашылығы жерлері жеткілікті. Бірақ өкінішке орай, ол жерлердің барлығы аталған мақсатқа пайдалануға жарамды емес. Су көздерінің тапшылығы байқалуда. Оның үстіне елімізде осы уақытқа дейін ауыл шаруашылығы мақсатына қолданылып келген техникалар мен технологиялар қазіргі заман талабына толық жауап бере алмай отыр. Егер аталған мәселелер шешімін тапса, Қазақстан әлем халықтарын маңызды азық-түлік түрлерімен қамтамасыз етуші үлкен аграрлық-индустриялық елге айналмақ.
Осы жағдайды алдын-ала байқаған Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев еліміздің ауыл шаруашылығы саласын дамытуға ерекше мән беруде. Елбасы осы мақсатта тұтас төрт жылды Ауыл жылы деп жариялап, салаға деген мемлекеттік қолдауды арттыра түскен болатын. Мұнан кейін жаңа міндеттерді алға қойды. Осыдан екі-үш жыл бұрын Елбасының тапсырмасы бойынша Үкімет ауыл шаруашылығын дамытуды экономикалық саясаттың басты басымдықтарының бірі деп белгіледі. Саланың бәсекелестік қабілетін арттыру, экспорттық мүмкіндігін нығайту мақсаты алға қойылды. Ауыл шаруашылығының әлеуетін жаңа қырынан көтеру үшін ірі инвестициялық жобалар жасалынды. Елімізге үлкен қаупін төндірген әлемдік қаржы-экономикалық дағдарыстың ықпалы күшейген шақтың өзінде бұл салаға деген қаржы қолдауы ешбір бәсеңсімеді. Қайта аграрлық саланы жаңа жобалар негізінде қарқынды дамытудың стратегиялық шешімдері сол дағдарысты кездің өзінде пайда болып, жүзеге асып келеді.
Аталған шаралар қазірдің өзінде жемісті нәтижелерін көрсете бастады. Қазақстан соңғы төрт-бес жылдың айналасында халықаралық рыноктарға астық шығаратын әлемдегі алдыңғы қатарлы он елдің қатарына қосылды. Оның үстіне, соңғы төрт жылдан бері әлемдік рынокта ұнмен қамтамасыз ететін ең басты елдердің біріне айналды. Астықты сыртқа шығарудың ұтымды жолдары айқындалып, теңіз жағалауларында орналасқан шет мемлекеттердің порттарынан қазақстандық терминалдар салу немесе оларды сатып алуға екпін түсірілді. Сонымен Қазақстан қазірдің өзінде халықаралық рынокқа астық және одан әзірленген өнімдерді шығарушы ел ретінде танылып, өзінің осы қол жеткізген жетістік деңгейіне берік табан тіреп отыр. Ендігі кезекте мал шаруашылығын дамытуға үлкен мән берілуде.
Осыдан екі-үш жыл бұрын әлемдік қаржы-экономикалық дағдарыстың екпінімен елімізге енген ауыртпалықтарды еңсеру мақсатында мемлекеттік шаралардың барлығы бес басым бағыт аясына топтастырылған тұста, сол бағыттың бірі агроөнеркәсіптік кешенді дамыту мәселесі болғандығы бекерден бекер емес. Міне, осы мақсатта 2009-2011 жылдарға арналған республикалық бюджетті жасақтаған тұста агроөнеркәсіптік кешенді дамытуға 350 миллиард теңге қарастырылған болатын. Сонымен қатар, сол тұста өмірге келген «ҚазАгро» холдингі алдына жаңа инвестициялық жобаларды жүзеге асыру міндеті қойылды да холдингке 120 миллиард теңге қаржы бөлінді. Инвестициялық жобаларды жүзеге асырғанда, бірінші кезекте экспорттық әлеуетті нығайтатын іс-әрекеттерге көбірек мән берілді.
Қазіргі уақытта сол бір қиын шақта еліміздің агроөнеркәсіптік кешені алдына Елбасы қойған басты міндеттердің бірте-бірте жүзеге асып келе жатқандығын анық байқауға болады. Бірінші кезекте сала бұрынғыға қарағанда неғұрлым сапалы дамуға қарай бет бұрды. Оған мемлекет қолдауы, соның ішінде неғұрлым басым деп белгіленген бағыттарға субсидиялардың бөлінуі үлкен ықпал етуде.
Саланың неғұрлым заман талабына сай дами бастағандығын 2010 жылдың қорытындылары көрсетіп отыр. Өткен жылы бүкіл еліміздің аумағы бойынша құрғақшылықтың етек алып, табиғаттың тосын мінез танытуы көбейгенімен ауыл шаруашылығы саласы тұрақтылық таныта білді. Рас, табиғат та өз дегенін істеді. Құрғақшылық салдарынан астық өнімділігі едәуір деңгейде төмендеді. Осының салдарынан астық алу жөнінен рекордтық көрсеткіштерді қайталаған 2009 жылмен салыстырғанда ішкі жалпы өнімнің деңгейі 88,3 пайызды құрады. Ал басқа салалардың барлығында өсу, алға басу болды. Соның ішінде өңдеу саласы 2009 жылмен салыстырғанда 13 пайыз дамыды. Саланың экспорттық белсенділігі күшейді. Мәселен, алдын-ала жасалынған есептеулер бойынша өткен жылы ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспорты 16,2 пайыз арта түсті, ал импорт 3,5 пайызға қысқарды.
Екіншіден, егін шаруашылығында алдыңғы жылмен салыстырғанда өнім көлемі азайғанымен, егістік құрылымының әртараптандырыла түскендігіне көз жеткіземіз. Міне, осының нәтижесінде соңғы екі жылдың көлемінде майлы дақылдар егістігін екі есе арттыруға қол жеткізілді.
Сонымен қатар, ауыл шаруашылығы өнімдерінің экспорты да барған сайын әртараптандырыла түскендігін байқаймыз. Мәселен, 2010 жылдың 11 айында 2009 жылдың осы мерзімімен салыстырғанда жарма өнімдерінің экспорты 5,3 есе, ет және консервіленген ет өнімдері 4,7 есе, қант экспорты 5,7 есе, күріш экспорты 6,3 есе, кондитерлік өнімдер экспорты 80,7 пайыз, макарон экспорты 28,6 пайыз, ұн экспорты 7 пайыз, печенье экспорты 15,3 пайыз артып отыр. Өткен жылы еліміздің тағам өнеркәсібі саласында 2,2 мың кәсіпорын жұмыс істеді. Жұмысы экспортқа бағытталған 228 өңдеу кәсіпорны 5 миллиард теңгенің субсидиясына ие болды.
«ҚазАгро» холдингі болса, жоғарыдағы 120 миллиард теңгеге Ақмола, Алматы және Қостанай облыстарынан ет өңдеу кешенінің желісін, Маңғыстау облысынан Қазақстан астығын экспорттауға бағытталған құрылымдарды, Қостанай, Ақмола облыстарынан мал бордақылау алаңдарының жүйесін, Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қостанай облыстарынан көкөніс сақтау қоймаларының кешенін, Алматы, Жамбыл облыстарынан қой жүнін өңдеу өндірістерін, Ақмола, Солтүстік Қазақстан облыстарынан астық сақтау қоймаларын салу және жаңғырту жұмыстарын, Ақмола, Солтүстік Қазақстан облыстарынан талапқа сай мал сою пункттерін дамыту ісін белсенділікпен қолға алуда. Сонымен қатар Иранның Әмірабад портынан Қазақстан үшін астық терминалын пайдалануға берді.
Соңғы кездері Үкімет Елбасының агроөнеркәсіптік кешеннің алдына қойған негізгі міндеттерінің бірі – 2014 жылға дейін агроөнеркәсіптік кешендегі еңбек өнімділігін екі есе арттыру жөніндегі тапсырмасын орындауға кірісті. Бұл міндет кадрлар біліктілігін арттыру, технологиялық тұрғыдан саланы қайта жаңғырту арқылы шешілетіндігі белгілі. Өткен жылы осы бойынша бірқатар жұмыстар жүзеге асырылды. 2011 жылдың 1 қаңтарындағы мәлімет бойынша, 2392 ауыл шаруашылығы техникалары, соның ішінде 764 трактор, 618 астық жинау комбайны, 235 тұқымсепкіш, 97 тұқым себу кешені және басқа да техникалар сатып алынды.
Егін шаруашылығындағы ылғал сақтау технологиясын енгізу, егіншілікті тамшылатып суару ісін нығайту шаралары күшейе түсті. Соның нәтижесінде өткен құрғақшылық жылы қазақстандықтар көп қиындықтарға душар бола қойған жоқ.
Мал шаруашылығы жақсы даму үстінде. Өткен жылы оның дамуы 2-3 пайызға өсе түсті. Бұл сала жылдан-жылға тұрақты даму бағытын ұстап келеді. Өткен жылдың тағы бір ерекшелігі осы салаға болашақта үлкен серпін беретіндей мал шаруашылығындағы кең ауқымды селекция жұмыстары басталды. Елімізде тәуелсіздік жылдарынан бері тұңғыш рет оның сенімді жүйесі құрылып, оған 800-ден астам асыл тұқымды мал шаруашылықтары тартылып отыр.
Қазақстанның осы саладағы жүргізіп жатқан жұмыстары халықаралық ұйымдар мен білікті сарапшылардың назарына ілігуде. Мәселен, бүкіләлемдік экономикалық форумның жаһандық бәсекелестік жөніндегі бағалауы бойынша біздің еліміз «ауыл шаруашылығындағы саясатты қолдауға бөліне тін шығындар» бойынша бұрынғы орнынан 31 пункт алға жылжып, 62-орынды иеленген.
Үкімет отырысында еліміздің аграрлық саласындағы дағдарыс кезінде атқарылған шаралар туралы Ауыл шаруашылығы министрі Ақылбек Күрішбаев жүйелі түрде баяндап берді. Соның ішінде «ҚазАгро» холдингіне бөлінген 120 миллиард теңгеге 60 жобаның жүзеге асырылуда екендігін, оның елеулі бөлігі экспорттық әлеуетті арттыруға бағытталса, 34 жоба импорттық тауарларды алмастыруға арналғандығын айтты.
Инвестициялық, индустриялық және инфрақұрылымдық жобаларды жүзеге асыру
Осы мәселе бойынша негізгі баяндаманы Индустрия және жаңа технологиялар министрінің орынбасары Альберт Рау жасады. Оның айтуынша мәселені шешу барысында бүкіл Үкімет «экономиканы қолдан басқару» режімінде жұмыс істеді. Министрліктің алдында тұрған басым бағыттың бірі отандық өндірісшілерді қолдау болды. «Қазақстанның Даму банкі» АҚ-тың жарғылық капиталына берілген 115 миллиард теңге қаржы есебінен банк Экономиканы әртараптандыру жөніндегі мемлекеттік комиссия оң шешім шығарған нысандарды қаржыландыруда.
Мемлекеттік комиссия қолдау көрсеткен жобалардың қатарына 39,9 миллиард теңгені құрайтын 4 инвестициялық жоба кіреді. Олардың қатарында Тараз металлургия зауытының ферроқорытпалар өндірісін кеңейту және модернизациялау, «Шымбұлақ» тау шаңғысы курортын дамыту, Атырау мұнай өңдеу зауытындағы хош иісті көмірсутегін өндіру кешенінің құрылысы, «Ақтау халықаралық теңіз портын солтүстік бағытта кеңейту. Порт айдыны. Кіреберіс арналар. Теңіз түбін тереңдету» (үшінші саты) жобалары болды.
Бұл айтылғандардың сыртында Қор «Қазақстан темір жолы» АҚ-қа «Қорғас-Жетіген» және «Өзен-Түркіменстанның шекарасы» темір жол желілері құрылысы» жобасын қаржыландыру үшін қаржыны қайта бөлу шеңберінде несие түрінде 70 миллиард теңге бөлді.
Сонымен қатар, 46,5 миллиард теңге болатын қалған қаржыны белгіленген процедураларды өткізгеннен кейін «Бейнеу-Бозой» газ құбыры, «Алатау-Жарық» компаниясының подстансасы, Атырау облысында газ-химия кешені инфрақұрылымының құрылысы сияқты жобаларға бағыттау жөнінде шешім қабылданып отыр.
Осылайша банк аталған бағыт бойынша 39,9 миллиард теңге қаржы игерді. Ол бөлінген 115 миллиард теңгенің 34 пайызын құрайды. Ал Қордың игергені жарғылық капиталды толықтыруды және «Қазақстан темір жолы» АҚ-қа бөлінген несиені ескергенде 145 миллиард теңге немесе бөлінген қаржының 75 пайызын құрады.
2009 жылдың 12 желтоқсанында «Самұрық-Қазына» АҚ пен Қытайдың Эксимбанкі арасында өзара түсіністік туралы меморандумға қол қойылып, соған сәйкес «Қазақстанның Даму банкі» АҚ қытайлық банктің несиесіне қол жеткізді. Ол Атырау облысындағы газ-химия кешені құрылысына инвестицияланбақ. «Балқаш жылу-электр орталығы құрылысы» жобасын 1,5 миллиард АҚШ доллары көлемінде қаржыландыру жөнінен Корея даму институттарымен келісімге қол жеткізілді. Қазіргі таңда Екібастұз ГРЭС-2-нің қуаттарын кеңейту жобасын қаржыландыру мақсатында «Самұрық-Қазына» АҚ, «Интер РАО ЕЭС» АҚ, Ресейдің Внешэкономбанкі, Еуразиялық даму банкі және «Екібастұз ГРЭС-2» АҚ арасында келісімге келу мәселелері шешілуде.
Сол сияқты Мойнақ су электр стансасының қуаттарын іске қосу бағытында да қарқынды жұмыстар жүргізілуде. Осы жұмысты жүзеге асыру үшін 75,5 миллион АҚШ долларын құрайтын сомаға жобалық құжаттар әзірлеу қолға алынды.
Қазақстандық үлесті арттыру мәселесі бойынша үлкен жұмыстар жүргізілді. Осы мәселеге байланысты 2009-2010 жылдары 14 нормативтік құқықтық акті қабылданды. Тауарларды сертификаттау жүйесі енгізілді. Осылардың және басқа да шаралардың нәтижесінде 2009-2010 жылдары тауарларды, қызметтерді жүйе құрушы кәсіпорындардың сатып алуындағы қазақстандық үлестің деңгейі 60 пайызды құрады.
Қазақстанның индустрияландыру картасын жүзеге асыру аясында 2010 жылы жиыны 8 миллиард теңгені құрайтын 152 жоба жүзеге асып, 23 мың жұмыс орны құрылды. 2009 жылмен салыстырғанда өнеркәсіптік өндірістің өсімі 110 пайызды құрады.
Әлеуметтік саланың әлеуеті
Осы мәселе бойынша баяндама жасаған Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Гүлшара Әбдіқалықованың айтуынша, 2009-2010 жылдары халықты жұмыспен қамту мақсатында құрылған «Жол картасын» іске асыру үшін 342,7 миллиард теңге бөлінді. 8880 жоба іске асырылды. Осының нәтижесінде 392 мың жұмыс орны құрылды. Осы жобаның аясында тұрғын үй-комуналдық шаруашылығының 1532 нысаны жөнделді.
«Жол картасы» жастар практикасымен қамтуды 2008 жылмен салыстырғанда 20 есе көбейтуге мүмкіндік берді. Жастар практикасы аяқталғаннан кейін 19 мыңнан астам жас маман өздері практикадан өткен компанияларда тұрақты жұмысқа орналасты. Сөйтіп дағдарыс кезінің өзінде жастар арасындағы жұмыссыздық 0,6 пайызға дейін азайды.
Мемлекет басшысының 2008 жылғы Жолдауында берілген тапсырмаға орай зейнетақылардың, жәрдемақылар мен бюджеттік сала қызметкерлері еңбекақыларының 2009 жылдың 1 қаңтарына бастап 25 пайызға, 2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап тағы да 25 пайызға (бюджеттік сала қызметкерлері еңбекақылары 1 сәуірден бастап), ал үстіміздегі жылдың 1 қаңтарынан зейнетақылар мен жәрдемақылардың 30 пайызға өскенін атап көрсету қажет. Ал бюджеттік сала қызметкерлерінің еңбекақыларын өсіру осы жылдың 1 шілдесінен басталады деп белгіленіп отыр. Сол сияқты бала туған және бала күтіміндегі аналарға да лайықты көмектер көрсетілуде. 2010 жылдың 1 желтоқсанына қарасты бала туғанда берілетін көмекті 322,1 мың адам алған. Осылайша жәрдемақыларға төленетін шығындар алдындағы жылдың тиісті мерзіміне қарағанда 18 пайызға артып, 14,8 миллиард теңгені құраған. 2010 жылы аз қамтамасыз етілген отбасыларындағы жастары 18-ге толмаған балаларға көрсетілетін жәрдемақылармен 745,8 мың бала қамтылған.
2010 жылдың қорытындысы бойынша табыстары кедейшілік мөлшерінен төмен 194,5 мың азаматқа 2,8 миллиард теңге көлемінде атаулы әлеуметтік көмектер көрсетілген. Атаулы әлеуметтік көмек алушылардың негізгі үлес салмағы (59,6 пайыз) немесе осы мақсаттар үшін бөлінген қаржының 61,1 пайызы ауылдық жерлерде тұратындарға тиесілі болып қалып отыр. Ал жұмыссыздар үшін көрсетілетін атаулы көмек мөлшері былтырғы деңгейде, яғни 9 пайыз көлемінде өзгеріссіз қалуда.
Өткен жылдың тоғыз айы ішінде 162,3 мың отбасына тұрғынжайлық көмектер көрсетілген. Көмектің мұндай түрінің орташа мөлшері 1,6 пайызға өсіп, 1728,2 теңгені құраған.
Ал 2010 жылы 70 шақырымнан астам жол салынды және қайта қалпына келтірілді
