Ислам. Құран. Ғылым

«Ислам – дін ғана емес, ол біздің мәдениетіміз».

Н. Ә. НАЗАРБАЕВ

Ислам діні бүгінгі таңда жер шары тұрғындарының шамамен төрттен бірі ұстанып, биік бағалап, аялап, қастерлеп отырған соңғы иләһи дін. Оның адам ба­ласын үнемі тазалыққа, адалдыққа ша­қы­ратыны, Алла тағала мен Пайғам­ба­ры­мызға (с.ғ.с.) және дүниедегі бүкіл жа­ра­ты­лыстарға опалы болуға үн­дейтіні анық. Сан ғасырдан бері тып-тыныш, бейбіт өмірді насихаттап келген асыл дінімізді соңғы жыл­дарда лаңкестік, экс­­тремистік секілді небір жағымсыз ұғымдармен бай­ла­­ныстыратын пікірлер пайда бо­луы жүрегімізге ауыр тиетіні рас. Негізінде, Ислам еш уа­қытта адамдарды бүлікке, бұза­қы­лық­­­қа, тәртіпсіз­дік­ке немесе біреудің жазықсыз қанын төгуге шақырған емес. Керісінше, ол өзгенің ақысына қылдай қиянат жа­самауға үйрететін үлкен тәр­бие қайнары. VІІ ғасырдың алғашқы жартысында Таяу Шығыс пен Орта Шығыс ха­лық­тары үшін өте маңызды екі үлкен оқиға көзге ұрып тұрғандай айқын көрініп жатты. Біріншісі, адамзат баласына екі дүние бақытымен сүйіншілей келген Ис­ламның пайда болуы, ал екіншісі, тары­дай шашылып, өзара жанжалдан көз ашпай келген араб ру-тайпалары жұды­рық­тай жұмылып, жаңа Араб мемлекетінің негізін қалап жатуы еді. Исламның илә­һи діндерді тәмамдаушы мөрдей болып ең соңынан түсуі және жекелеген қау­ым­дарға ғана емес, барша адамзат бала­сына келуі оның хақтығын білдіретін бұл­тартпас анық дәлелдерге жатады. Демек, бұл діннің йаһудилік пен христиан­дыққа қарағанда әлеуметтік сипаты басым. Араб түбегінде аса қуатты діни мем­лекеттің орнауы араб елі тарихына ғана емес, жер жаһанның тынысына бұрын-соңды болмаған жаңа леп алып келді. Бұл елдің бұрыннан табынып келген жалған құдайлары мен пұттарын тастап, мұсылмандықты қабылдап, жалғыз Ал­ла­ға ғана құлшылық етуінің игі әсері еді. Осы тұрғыдан қарағанда, Ислам діні­нің құндылығын араб елінің Исламға дейінгі және Исламнан кейінгі жай-күйін салыстыру арқылы да оп-оңай ба­ғамдай алмақпыз. Ежелгі араб ру-тайпаларының әрқай­сысы өз алдына жеке жасанды құдай­ларға көзсіз табынып келді. Тіпті халық санасында «тайпалық-рулық құдай» деген де ұғым болды. Адамдар жасанды құдайлар тек өзіне қатысты рулар мен тайпаларды ғана сақтап-қорғайды деп сенді. Осылайша, әрбір рудың өкілі өзі табынып жүргендерінен «өзге де пұттар бар, олар өзара таласып, жауласуы да мүмкін» деген оймен өмір сүрді. Пұттар тастардан, ағаштардан, тіпті кейде нан, құрма секілді азық-түлік түрлерінен де жасалды. Әркім өз тайпасының пұтта­рына құрбандық шалды. Тіпті жаңа туылған қыз балалардың тірідей жерге көмілуін тек экономикалық себеппен немесе намыстың тапталуымен ғана емес, «құрбандық» деген түсінікпен де байланыстыратын ғалымдар бар. Десек те, араб елінің қым-қуыт та­ри­хына үңілсек, сол кездің өзінде жер беті дүниесінен әлдеқайда жоғары тұратын аса ұлы бір Құдіреттің бар екендігіне бұ­лыңғыр болса да сенім болғанын жоқ­қа шығара алмаймыз. Әлгі пұттар сол Құдіретке жақындаудың бір дәнекері деп саналған сыңайлы. Кейбір арабтар ол Құдіретті қасиетті Қағбаның иесі деп ұқты. Сондықтан, өз пұттарын сол қа­сиетті қара тастың үстіне немесе маңы­на орнатуға тырысты. Ислам діні келгенге дейін, Қағба маңында пұттардың 360 түрі болды деген дерек кездеседі. Мұ­ның өзі араб дүниесінің Исламға дейінгі рухани өмірінің қай деңгейде бол­ған­дығын көрсететін біраз шындықтың өзегін аршыса керек. Арабтар әдебиетке жақын халық болғандықтан, өз пұттарына арнап өлең-қиссалар жазумен де айналысты. Олар­дың сол дәуірдегі әдебиеттерінің негізгі тақырыбы осы желіге құрылды десек, ақиқатты айналып өткендік болмас. Көп құдайға сеніп келген араб дүниесінің тарих сахнасындағы бұрынғы бет-бейнесі осындай күйде еді. Ал бүкіл ғаламдардың жалғыз Иесі, Ұлы Алла тағалаға бойұсынуға шақыр­ған Ислам діні келгенде, арабтар ара­сын­дағы осындай мифтік ой-түсініктер біртіндеп сейіліп, нағыз ақиқаттың нұр сәу­лесі біліне бастады. Адамдардың дү­ние­ге, бүкіл жаратылыстарға деген көз­қа­расы өзгерді. Өлең-дастандардың та­қы­рыптары да жалғанды жырлаудан ары­лып, өзге арнаға ойысуға бет алды. Ал Алланың аяттары оқылғанда, азуын айға білеген майталман ақындардың өзі сөзін тоқтатып, ғажайып иләһи сөздер­дің тұң­ғиық сырларына таңғалып, таң­дай қағу­дан өзге шара таппады. Ақын­дар Құран­ның аяттары адамзаттың сөзі­нен әлде­қайда биік тұрғанын толық мойындады. Исламға дейінгі кезеңде діни түсінігі ежелгі христиандыққа жақын кейбір отырықшы елдер де болды. Бұл Жарату­шы жалғыз Құдай мен ақырет күніне сенуге шақыратын ханифтік сенімнен туындаса керек. Ислам діні йаһудилер мен хрис­тиан­дардың түсініктеріндегі мифологиялық келеңсіздіктерді де тәртіпке келтіріп түзете бастады. Тек көзге көрінетін нақ­тылыққа ғана сүйенген қасіретті көзқарас Исламның келуімен ру­ха­ни-ғайыптық ұлағатты сенімнің тұнығы­на қарай ығысты. Ұлы Алла тағалаға деген сенім біртіндеп адамгершілік қа­сиет­термен де толықты. Ислам діні «тайпалық пұттар мен жалған құдайларға сенуден» бас тартып, аса Құдіретті, бәрін көруші, бәрін естуші, ерекше Рахымды, Жаратушы, есеп-қисап күнінің Иесі Жалғыз Аллаға құл­шы­лық етуге шақырды. Араб түбегінің тұр­ғындары Ислам келмей тұрып, та­би­ғаттың сұрапыл күштерінің алдында бас иіп келсе, енді Ислам дінінің билігі жүр­ген кемел кезеңде тағдырға иман келтіріп, екі дүниенің терезесін тең ұстауға көшті. Мұның сыры Исламның игілігінде жатқандығы хақ. Ислам қоғамдық қатынастарға ықпал етіп, жалпақ жұрттың әлеуметтік мәсе­ле­лерін де оп-оңай шеше бастады. Мы­са­лы, әлеуметтік дағдарыс пен қым-қи­ғаш ішкі қайшылықтарға ұшырап, ха­лықтың іштей ыдырай бастауы араб тай­паларының басына төнген қасірет бұлты іспеттес еді. Тек араб емес, мұндай діни-рухани қараңғылық бұлты жер бетіндегі бүкіл адамзат атаулының басына үйі­ріліп тұрған болатын. Көшпелі тайпалардың ұжымдық мүлкі болған жайылымдар мен құдық­тар үстем тап өкілдерінің иелігіне өтіп кеткен. Ал тұрмысы нашар, әлсіз бә­дәуи­лер бұрынғыдан да сіңірі шығып ке­дейлене түскен. Өсімқорлық кеңінен етек алып, құлдық көбейген. Басы бос, азат бәдәуиді өз тайпасы қорғап, араша түсе алмайтындай жағдайға да жетті. Тайпасынан безіп, шөлге барып қарақ­шыларға қосылғандардың саны да күн санап артты. Ал бір-бірімен шабысып-қыр­қысып жатқан араб ру-тайпалары­ның бір тудың астына бірігуі халықтың көсегесін көгертіп, мерейін асырды. Ислам діні адамдарды жаңа құқықтық қа­рым-қатынасқа шақырып, жаңа сенімнің кеңінен жайылуына жағдай тудырды. Жаңа дін келуінен он жыл өтпей жа­тып арабтардың ұлан-асыр территория­ны бағындырған даңқы жан-жаққа жайы­ла бастады. Ал хазреті Мұхаммед (с.ғ.с.) Пайғамбарымыздың қауымы ақи­қат дінді жаю жолындағы күрестің маңызын жан-тәнімен қабылдап, оны табиғи мінездеріне айналдырып алды. Араб елінің билік жүргізуші табы ежелгі өркениеттің орталықтары болып саналған Сирия, Месопотамия, Мысыр сынды өнімі мол елдерді жаулап алып, мол олжа мен қазынаға кенелуге бұрын­нан-ақ құлықты еді. Алайда бытырап, алтыбақан алауыз боп жатқан араб тай­паларының бұл ойды жүзеге асыруға ша­малары келмейтіні айдан анық-ты. Ал Ислам бір дінге біріккен мұсылмандар­дың рухын асқақтатып, Жаратушы Иемізді әлемге паш етудің қаншалықты маңызды екендігін Құран Кәрімнің айқын аяттарымен бекітіп берді: «Сендер кітап иелерінен Аллаға, ақырет күніне сенбегендер, Алла мен оның елшісі арам еткен нәрселерді арам деп білмегендер, хақ дінді (Ислам дінін) дін етіп ұстамағандар сендерге кішірейіп, бойсұнып, өз қолымен салық (жизя) төлегенге дейін соғысыңдар» («Тәубе» сүресі, 29-аят). Сөйтіп, Ислам діні Азия мен Африка халықтарының арасында, Еуропаның бір бөлігінде, жалпы Үндістаннан Испа­ния­ға дейінгі ұлан-ғайыр далада кеңінен жайылды. Үш құрлықтың тұрғындары­нан құралған көптеген халықтар бір атаның баласындай, бір қолдың сала­сын­дай бірігіп, рухани-саяси күшке ай­нал­ды. Сол кезде әлемді дүр сілкіндіріп тұрған екі алып империя Иран мен Византия да мұсылмандардың ығына жығылды. Арадағы небір ауыр қақтығыстар нәтижесінде Иран толығымен мұсыл­мандарға бағынып, Ислам дінін қабыл­дады да, Византия Азия құрлығындағы иелігінен толықтай айырылды. Қасиетті Құран Кәрімдегі: «Түп-түгел Алланың арқанынан (діннен) жа­быса ұстаңдар, ажырамаңдар (бө­лін­бең­дер). Әрі өздеріңе Алланың берген нығ­метін еске алыңдар. Өйткені, бір-біріңе дұшпан едіңдер, Алла жү­ректеріңнің арасын жарастырды. Оның нығметімен туысқа айнал­дың­дар» («Әли Имран» сүресі, 103-аят) деген аят өмірден көрініс тапты. Ал Алланың соңғы елшісі, ардақты Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) сол кезде Араб елінің экономикалық және діни орталығы саналған Мекке қала­сында дүниеге келді. Бұл қаланың тұр­ғын­дары егіншілікпен де, қол өнерімен де, бау-бақша өсірумен де айналыс­пайтын. Олар солтүстік жағынан Сирия, Ирак, Мысыр қалаларынан, ал оң­түс­тігінен Үндістан, Қытай, Шығыс Африка елдерінен келетін үлкен-үлкен сауда керуендерінің күтімімен айналысатын. Халықтың дені негізінен осы іспен шұ­ғылданатын. Меккедегі ең беделді, әрі бай саналатын Құрайыш тайпасы сауда экспедицияларын ұйымдастырып басқа­ра­тын. Сондай-ақ, өсімқорлық та бұл тайпаның кәсібі болды. Өйткені, Хид­жаздың көшпелі тайпалары көбіне-көп қарыз астында езіліп, одан құтылу үшін өсіммен ақша алатын. Құрайыш тайпасы Араб түбегіндегі өзге тайпалардың бірі ғана болғанмен, ол экономикалық жағ­дайы жағынан өзгелерден көш ілгері-тін. Мұхаммед Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) осы Құрайыш тайпасының Хашим руы­нан шықты. Әкесі шағын дәулетті Абдулла деген кісі еді. Ол өмірден ерте озып, содан соң алты жасында анасы Әминадан да айырылып, Пайғамбары­мыз (с.ғ.с.) жетім қалады. Сөйтіп, сүйікті Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) көкесі Әбу Тәлібтің қамқорлығына өтті. Оның қолында жүріп, қой да бағады. Ер жете келе сауда керуендеріне қосылып, оларға атқосшылық та жасайды. Құран Кәрімде Алла тағала Мұхам­мед (с.ғ.с.) Пайғамбарымызды бүкіл ғаламдарға рахым нұры, әрі ақиқат дінді жеткізуші етіп жібергені жайлы: «Әй адамдар! Мен сендердің барлығыңа Ал­ла­ның жіберген елшісімін. Жер мен көктің патшалығы Алланікі. Одан өзге ешбір Құдай жоқ. Ол тірілтеді де өлтіре­ді. Сондықтан Аллаға және Алланың сөздеріне сенетін, оның оқу-жазуды білмейтін Пайғамбар елшісіне иман келтірің­дер. Тура жол табула­рың үшін оған ілесіңдер!», – дейді («Ағраф» сүресі, 158-аят). Бұған дейінгі сан мыңдаған Пайғамбарлардың арасында бір қауымға ғана емес, бүкіл адамзат пен жындарға жіберілген ақырзаман Пайғамбары хазіреті Мұхаммедтің (с.ғ.с.) алар орны ерек­ше. Алла тағала: “Сені бүкіл әлемге рахмет етіп қана жібердік”, – деп оған (с.ғ.с.) өзгеше ілтипат танытты. Сондық­тан Алланың соңғы елшісі (с.ғ.с.) қа­сиет­ті Құран Кәрімді барша адамзат ба­ласына түсіндіріп, насихаттады. Өмірі­нің соңына дейін осы міндетті қалтқы­сыз атқарды. Құран болса, жер бетіне өзінен бұрын түскен қасиетті кітаптар мен парақтардың (сухуф) мазмұнын толықтай қамтыды. Оларда берілген діни үкімдерді бекіте келді. Мұхаммед (с.ғ.с.) Пайғамбарымыз адамдарға ұлы Алла тағаланың құдіреті­не сүйене отырып, небір ғажайып мұғ­жизаларды көрсетті. Бірде дініміздің ақиқаттығына көзін жеткізгісі келген бір кісінің сұрауы бойынша, Алланың қалауымен, аспандағы айды қақ бөлгені жайлы дерек бар. Ағаштың оған салауат айтатынына сенімін нақтылағысы келіп, сұрақ қойған кісіге: «Ағаштың өзі айт­сын» деуі мұң екен, үлкен бір ағаш та­мырымен қопарылып, Пайғамбары­мызға (с.ғ.с.) жақындап келіп, иіліп сала берді. Алла елшісінің кейбір жан-жа­нуар­дың да тілін білгенін дәлелдейтін тарихи оқиғалар болған. Бірақ, Пайғам­барымыз (с.ғ.с.) бұлардың ешбірін өзіне таңған емес, бәрі де ұлы Құдірет иесі Ал­ла таға­ланың бұйрығымен жүзеге асып жатқан­дығын айтып отыратын. Өзі тек Алланың әмірін жеткізуші екенін білдіретін. Араб жұрты Алланың ақиқат дінін түсінген сайын бұрынғы сенімдерінен бет бұрып, лек-легімен Ислам дініне кіріп жатты. Ал Меккені билеуші табына бұл, әрине, ұнамады. Олар адамдардың Исламға осылайша үдере ауытқуын өз дін­дерінен безушілік деп ұқты. Қол­да­рынан келгенше бұған тосқауыл болуға тырысып бақты. Алайда мұсылман­дық­ты қабылдаушылар саны бір кісіге де азаймады. Қайта күн өткен сайын олар көбейе берді. Меккенің үстем тап өкіл­де­рі бұл істің материалдық жағдаймен байланысы болар деп, Мұхаммед (с.ғ.с.) Пайғамбарға мол дүние, сұлу жар, биік мансап ұсынып та көрді. Алайда, ар­дақ­ты елші (с.ғ.с.): «Бір қолыма Айды, екінші қолыма Күнді берсеңдер де, Алланың дінін түсіндіруден бас тартпаймын», – деп өз ұстанымын айқын білдірді. Енді дін дұшпандары Мұхаммед Пайғам­барды тек өлтіріп қана құтылуға болар деп, бірнеше мәртебе оның мүбәрак жа­нын о дүниелік етуге әрекет етіп көрді. Оны өлтірген кісіге көп дүние беретінін айтып жар салып та байқады. Алайда, олардың ешқайсысы нәтиже берген жоқ. Ұлы Алла тағала өзінің сүйікті құлын қашан да аман сақтап, оған қарсы шық­қандарды, әмәнда құрдымға батырды. Бірақ, меккелік ақ сүйектер зымиян пиғылдарын еш бәсеңдетпеді. Алланың елшісіне зұлымдық жасауды үдете берді. Ақыры, Алла елшісінің (с.ғ.с.) қасына он шақты сахабасын ертіп алып, Меккеден Мединеге қоныс аударуына тура келді. Біздің жыл санауымыз бойынша 622 жылы жүзеге асқан осы көш мұсылманша жыл санаудың (һижра – қоныс аудару) басы саналады. Медине қаласында Пайғамбарымыз­дың (с.ғ.с.) үгіт-насихаттары кеңінен тарқады. Жаңа дін жайлы ілім-білімді Аус, Хазрадж секілді отырықшы ру-тай­палар толықтай құптады. Осы жерде құ­рылған шағын ғана қауым келешекте үл­кен Ислам империясының алғашқы ядро­сы саналады. Исламды қабылдаған мединелік ансарлар енді Араб түбегін­дегі бәдәуи тұрғындар арасына мұсыл­ман­дықты тарата бастады. Ру-тайпалар бірінен соң бірі хақ дінді қабылдай берді. Сөйтіп, 630 жылы Арабияның көп бөлігі Алланы жалғыз, Мұхаммедті (с.ғ.с.) оның құлы және елшісі деп мұ­сыл­мандықты қабыл еткен еді. Содан соң, арадағы бірқатар қақтығыстардан кейін Мекке тұрғындары да Аллаға бой­ұсы­на бастады. Ал Алланың сүйікті құлы Мұхаммедке (с.ғ.с.) елдің басқару­шы көсемі ретінде бағынды. Жүрегі жайсаң, мейірім жаршысы Мұхаммед (с.ғ.с.) меккеліктердің бұрынғы зорлық-зомбылық, қастандықтарының бәрін кешірді. Осылайша бүгінде әлем жұртшы­лығы жиылып қажылық парыздарын өтейтін қасиетті қала Мекке мұсылман әлемінің орталығына айналды. Қасиетті Қағбадағы жалған құдайлар мен пұттар бірі қалмай қиратылды. Мұхаммед Пайғамбардың (с.ғ.с.) Араб еліндегі тозығы жеткен дәстүр­лер­мен көп күресуіне тура келді. Өйткені, халықтың әбден еті үйренген сенімінен бірден қайта қоюы қиын еді. Осыны ескерген Алланың елшісі жамағатқа үнемі адамзат тарихынан, Ибраһим, Һуд, Салих, Шуайб (алейһим сәләм) секілді Пайғамбарлардың өмірінен үлгі-өнеге келтіріп отырды. Әрине, дініміз алғаш қалыптаса бастаған жылдары жаңадан мұсылман болған бәдәуилер үшін Исламға жат әдет-дағдыларымен бірден қош айтысу оңай болған жоқ. Біреудің жаман­шы­лы­ғына кешіріммен қарау, үш күннен ар­тық кек сақтамау деген қағидаларды ал­ғашында жүрегіне сыйыстыра алмаған­дар да ұшырасып жатты. Алайда, Алла­ны жалғыз Үкімдар, Мұхаммед (с.ғ.с.) оның елшісі деп толық иман келтіргендер арақ-шарап ішу, құмар ойнау, зина­қор­лықпен айналысу секілді нәпсінің арбауларының қаншалықты зиян екендігін саналы түрде ұғынып, олардан бас тартты. Ал Мұхаммед Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) асыл дініміздің құнды қазы­на­ларын тәптіштеп үйретуден жалықпады. Ол Алланың елшісі ретіндегі міндеттерін толық, тіпті асыра орындады. Алла ­та­ғаладан Жәбрейіл (а.с.) арқылы түсіп отырған қасиетті Құран аяттарын ең қарапайым адам үшін де ұғынықты бо­ла­тындай етіп түсіндіріп отырды. Ар­дақты Расулдың (с.ғ.с.) сөйлеу мәнерінің өзі өзгеге ұқсамайтындай ерекше бол­ға­нын да білуіміз керек. Айша анамыз: «Алла елшісінің анық және айқын сөй­лейтіні сонша, тыңдаған адамдар оны толық түсінетін», деп еске алғаны бар. Осы­лайша Құран Кәрімдегі ақиқат шын­дықтар Пайғамбарымыздың мүбә­рак аузынан нұр болып құйыла беретін. Алла елшісінің жарқын жүзіне қарап: «Мы­надай ғажап дидардың иесінен жалған сөз шығуы мүмкін емес» деп мұсылман­дықты қабылдағандар да болды. Оның өнегелі өміріне қарап отырып, таң қа­лушылар да топ-тобымен Исламды қа­былдап жатты. Хақ діндегі таңғажайып қағидаларды естіп білгенде, талай адам көздеріне жас алып Аллаға мойынсұнып жатты. Қыз балаға, анаға, жалпы әйел затына жасалатын құрметке риза болған көптеген нәзік жандылар асыл дінімізге көптеп бет бұрды. Ислам дінінің пайда болуы Құран Кәрімнің түсуімен тікелей байланысты. Жалпы араб халқы ежелден сөз өнеріне бай халық. Ақындары суырып салып өлең шығаруға келгенде алдына жан сал­майтын. Міне, осындай сөздің қаді­рін білетін халықтың арасына қасиетті Құран кітабымыз түсті. Демек, мұның өзінде бір сыр бар. Халықтың бұған дейін тыңдап жүрген өлеңдерінің маз­мұ­нын­да Алла, дін, ақырет, иман жайлы ай­тылмады. Олардың бәрі көбінше көркем сөзге құрылатын. Кенет мұсыл­ман­дар келіп, Алла тағаланың қасиетті кәләм шәріптерін оқып бергенде, естіген жұрт ерекше таң қалып: «Бұл адамның сөздері емес» дегеннен өзге ештеңе де айта алмай, тұрған орындарына қада­лып, бейжай күйге ұшырады. Құран кітаптың ұшқыр қиялдан немесе шалқар шабыттан туатын сөз еместігіне естіген адам бірден иланды. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) өзі бір хадисінде Құран Кәрімді былайша сипаттап бергені белгілі: «Алланың кітабы сондай бір кітап – онда сендерге дейінгі уақиғалар, сендерден кейінгі хабарлар және араларыңда жасалатын үкімдер бар. Ол ешбір әзілі жоқ төреші кітап, оны менсінбей тастап қойғандарды Алла құрдымға батырады, ал одан басқадан туралық іздегендерді адастырады. Өйткені, ол – Алланың мықты жібі және хикметке толы сөзі, әрі ол – тура жол. Онымен жүргендер адас­пайды, оны арқау еткен тілдер шатас­пайды. Ғалымдар оны қанша оқыса да, әсте тоймайды, көп оқылғаннан ол ескірмейді, ішіндегі ғажайыптары сарқыл­майды. Жындар оны естігенде, «Шын­ды­ғында, біз аса ғажап Құран естідік» деп таңданыстарын жасыра алмады. Кім оған сүйеніп сөйлесе, туралық айтады, онымен үкім етсе, әділ болады, оны ұстанып өмір сүрсе, мол сауапқа кенеледі, оған шақырған тура жол табады». Құран Кәрім – мұсылман баласының тура жолдан таймай, табан жолын дұрыс тауып жүруіне арналған басшы кітап. Алла тағала Құран мазмұнына барша ғаламның қыр-сыры мен бүкіл ғылым атаулының негіздерін сыйғызды. Бейнелеп айтқанда, Құран – он сегіз мың ға­лам­ның адамзат тіліне аударылған түсін­дірмесі. Тарих, әлеуметтану, қоғамтану секілді қоғамдық ғылымдар да, математика, физика, химия, биология сынды жаратылыстану ілімдері де әу баста осы Алладан түскен иләһи кітаптан негіз ала­тынын қазір көптеген әйгілі ғалым­дар мойындады. Мойындап қана қойған жоқ, Жаратушы Иеміздің шексіз іліміне таң қалып, шын ықыласпен мұсылман­дықты қабылдады. Құран Кәрімде үкім­дер, шариғат талаптары, мысалдар, өне­ге­лер, аспан әлемінің жүйесі тағы бас­қалар жөнінде дәлелдеуді қажет етпейтін, бұлтартпас айқын мағлұматтар бар. Алайда, өкінішке қарай, осы ақиқат­ты мойындағысы келмей, Құранды адам­зат қолынан шыққан жай бір қатар­дағы кітап ретінде қараушылық болды. Кеңес өкіметінің салқыны да бұған әсер етпей қоймады. Ал Ислам әлемінің бұл кітапты оқу да, жаттау да, тыңдау да құлшылық екен­дігін терең сезінген замандар бол­ды. Адамдар Құранның қадірін жақсы түсініп, онымен байланысы күшейген ғасырларда елдің де әл-ауқаты жақса­раты­нын тарих дәлелдеп үлгерді. Мәселен, Омар ибн Абдул Азиздың кезінде халықтың тұрмысы өрлегенін көреміз. Олай болса, Алланың разылығын көздеп, қасиетті Құранды көбірек оқуға тырысқанымыз жөн. Құран Кәрімнің 114 сүреден тұра­ты­ны мәлім. Олар «Фатиха» сүресінен бас­талып, «Нас» сүресімен тәмамдалады. Ондағы ең ұзын сүре «Бақара» сүресі болса, ең қысқа сүре «Кәусар» сүресі. Құ­ран сүрелерінің әрқайсысы батпан-бат­пан салмақ көтеріп тұрғаны анық. Мә­селен, бір ғана «Фатиха» сүресі небә­рі жеті аяттан тұрғанымен, ол бү­кіл Құранның мазмұнын қамтып тұ­ратынын мұсылман ғұламалары дә­лел­деген. Оның әрбір сөзінің толық мә­нін ашу үшін ғалымдар том-том кітаптар жазуда. Айталық, адам баласы Алла­ та­ғаланың жер бетіндегі халифасы екендігін білдірген аятты қанша ұзақ түсін­дірсек те болады. Дүниедегі өзге жара­тылыстардың барлығы адамға қызмет ететінін білдірген бұл аят діни тұрғыдан да, тарихи тұрғыдан да, дүниетаным пәлсапасы тұрғысынан да ашыла береді. Адамның жаратылуы мен ғаламның жаратылуы да өз алдына бөлек қозғалуы тиіс ауқымы кең тақырып. Адамзаттың қазіргі биігінен көз сал­сақ, тарих көшінің бет алысын түзеп, әлем­ге ұлы өзгеріс енгізген ірі құбылыс­тарға куә боламыз. Соның бірі де, бірегейі де  Ислам діні екені сөзсіз. Бақытқа бастаймыз деп ұрандатқан күллі идео­ло­гиялардың тоқы­рау­ға ұшырауы жаңа ізденістерге жол ашып, жыл өткен сайын Ислам дінінің әлемді баурап бара жат­қа­ны баршамызға аян. Бүгінгідей жаһан­дану ғасырында мәдени-рухани фактор ретінде Ислам дінінің маңызы неліктен еселеп артуда? Ол адамзатқа не берді? Дамуға қандай үлес қосты? Құндылықтары не? Алғашқы бұйрығы «Оқы!» деп келген Ислам діні ең әуелі адамзатты білімге, оқуға үндеді. Құранға үңілумен қатар мына алып ғалам кітабын да қоса зерделеуге шақырып, Ұлы Шебердің құдіре­тіне саналы түрде бас идірді. Қасиетті Құрандағы «Білетіндер мен білмейтіндер тең бе?» («Зүмәр» сүресі, 9-аят); «Бұлардың ішіндегі ғылымға бойлаған­дарға зор сый береміз» («Ниса» сүресі, 162-аят); «Сондай-ақ, құлдарынан (ең алдымен) ғалымдар Алладан қорқады» («Фатыр» сүресі, 28-аят); «Раббым, білімімді арттыра гөр!» («Таһа» сүресі, 11аят) деген аяттарды, сондай-ақ, «Ға­лым­дар  Пайғамбарлардың мирасқорла­ры» (Әбу Дауыд), «Тал бесіктен көр бесікке дейін білім іздеңдер» (Әл-Аж­луни), «Білім іздеу  мұсылман әйелге де, ерге де парыз» (Ибн Мажә. Мұқаддима. 17), «Ілім үйренуге шыққан адам  Алла жолында» (Муслим, Зикр. 38) деген секілді хадистерді көкейге түйген мұсыл­мандар ілім үйренуге талпынып, сауат­ты­лықты барынша жаюға тырысқан. Пайғамбарымыз он мұсылманға оқу-жазу үйреткен тұтқындарды босатып, суффа сахабаларын мешітке жинап, тек қана іліммен шұғылдануға жұмыл­дырған. Алғашқы ілім ошағы әл-Мәсжидул Нәбәуимен басталған. 830 жылы халифа әл-Мәмун тұр­ғызған Бағдаттағы әйгілі Бәйтул-хикма (оқу-ағарту үйі)  осының бірі. Бәйтул-хикма аударма орталығы, кітапхана, сондай-ақ алғашқы жоғары оқу орны рөлін де атқарған. Тіпті Бәйтул-хикмаға қарасты арнайы обсерватория да салынған. Бұл кезеңде тараған обсерваториялар бір жағы астрономия пәнін үйрететін мектеп қызметін де атқарған. Бағдатта уәзір Низамул Мүлк тұр­ғызған «Низамия» медресесі сол кезең­нің ең озық, ең ірі оқу орны міндетін атқарған. Андалусиялық әмәуилер мен Бәни Ахмар мемлекетінде де оқу-ағарту жұмыстарына қатты көңіл бөлінген. Аббасилер кезеңінде де білім басты назарда тұрған. Халифа Харұн Рашид Анкараны өзіне қаратқан кезде, сондай-ақ халифа әл-Мәмун Византия импе­раторы Мишель ІІІ-ті жеңгенде, екі халифа да төлем ретінде ақша емес, көне жазбаларды талап еткені ой саларлық. Әсіресе, Әмәуилер кезеңінде Иран, Үнді, Сирия, грек тілдерінен көптеген еңбектер арабшаға аударылған. Ежелгі грек тілінен Аристотель мен Гелен, Птолемей, Пифагор, Евклид, Гиппократ, Платон, Архимедтің өлмес-өшпес шы­ғар­ма­лары, парсы және санскрит тілдерінен де терең ой, парасатқа шақыратын талай асыл дүниелер араб тіліне ауда­рылды. Оларға түсіндірмелер жасалды. Аударма жұмыстары Аббасилар кезеңін­де тіпті үдеген. Аударудың арқасында көне мәдениеттермен кеңінен танысқан мұсылман ғалымдары бұл мәліметтерді өз білімдерімен байытып, жетілдіре түс­кен. Ислам әлемінде ғылыми жұмыстар мәселесінде Андалуссия әмәуилері озып шыққан. Бағдат пен Кордовадан бастап, Ислам әлемінің қалаларында кітапханалар мен медреселер көптеп бой көтер­ген. VIII-ХІІ ғасырларда ғылымның дамуы тұрғысынан мұсылмандарға жетер ешкім болмаған. Еуропадағы мәде­ниет­тің қалыптасуына, ренессанс пен реформалық қозғалыстарға Ислам мәдениеті зор үлес қосқан. Мұсылмандар тәпсір, қирағат, фиқһ, кәлам, хадис секілді ислами білімдерді дамытқан. Тәпсірде Тәбари, Замахшари, Ибнул Араби, Фаһруддин Рази, Ибнул Ка­сир сынды ғалымдар көзге түссе, фиқһ­та Әбу Ханифа, Имам Малик, Имам Шафиғи, Ибн Ханбал секілді білімге ерекше терең бойлаған ғалымдар шыққан. Кәлам саласында Имам әл-Ғазали, Ибнул Арабилер өз қолтаңбасын қалдырса, хадис саласында Имам Бұхари, Имам Тирмизи, Имам Муслим, Малик ибн Әнас сынды білгірлер алдына жан салмаған. Мұсылмандар ислами ілімдермен қатар медицина, математика, астрономия, химия, философия, тарих, география секілді жаратылыс пәндерін де дамытқан. Әсіресе халифа Харұн Рашид пен Мәмун кезеңдерінде мұсылмандар білімде ешкімге ат оздырмаған. Әр салада әлем мойындаған озық ғұламалар жетілген. Айталық, медицинада  Әбу Бәкір әр-Рази, Ибн Сина, математикада  әл-Хорезми, Ибн Жәмшид, әл-Бируни, химияда  Жәбир ибн Хайян, әл-Мақсиди; пәлсапада  Әбу Насыр әл-Фараби, Әл-Кинди; астрономияда  әл-Баттани, Али Кушшы, тарихта  әл-Масуди, ат-Табари, Ибн Халдун, географияда  Ибн Батута, Ибн Хаукал т.б. Ислам діні ғалымдарға ерекше құр­мет қалыптастырған. Мұсылман үмбеті қай ғасырда да ғалымдарды құрметтеп, әр сөзін алтынға балаған. Ұстазға шә­кірт­тері екінші әке ретінде қараған. Өмірде алған ілімінің берекетін көру үшін ұстазының ақ батасын, ризалығын алуға құлшынған. Хазірет Әли (р.а.) «Кім маған бір әріп үйретсе соның өмір бойы қызметшісі болуға бармын» десе, имам ағзам Әбу Ханифа «Арамызда жеті көше болғанына қарамастан ұстазым Хаммадтың үй жағына әдепсіздік болма­сын деп ешқашан аяғымды созып жатып көрген емеспін. Қанша жылдан бері әр намаздарымнан кейін ата-анаммен қоса ұстазымды да қайырлы дұғама қосып келемін» деп ұстазға, ғалымға қанша­лық­ты құрметпен қарау керектігін білдірген. Шәкірт ұстазды ғана емес, ұстаз­дың жақындары мен бала-шағасына да құрмет көрсеткен. Тарихқа үңілсек, батыстықтардан бұ­рын көптеген ғылыми жаңалықтарды мұ­сылман ғалымдардың ашқанына куә боламыз. Айталық, алғаш күн сағатын ойлап тапқан Жабир ибн Әфлаһ (орта ғасырда), атом бомбасы жайлы алғаш түсінік берген Жабир ибн Хайян (721-805), автоматтық жүйені алғаш ойлап тапқан Жәзари 1136-1206), зоологиялық энциклопедия кітабын жазған Мұхам­мед ибн Муса (1349-1405), тригономе­трия­ға тангенс, котангенс, синус және косинус заңдылықтарын қосқан Әбул Уәфа (940-998), алгебра кітабын жазған әл-Хорезми (780-850), агрономия сала­сында тұңғыш еңбек жазған Ибн Аууам (ХІІ ғ.), алғашқы қағаз фабрикасын құрған Ибн Фазыл (739-805), ішек, құрт микробын тапқан Камбур Уасим (?-1761), Жер шарының диаметрін алғаш өл­шеген Мұхаммед ибн Мұса, алгеб­ра­дағы «Бином» формуласын тапқан Омар Хайям (?-1123), қазіргі дүниежүзі карта­сына өте жақын кейіпте дүниежүзі кар­та­сын сызған Пири Рейс (1465-1554), алғаш ұшақ жасаған Ибн Фирнас (?-888), тұңғыш рет компасты ойлап тапқан (Кабажаки ХІІІ ғ.), тарих ғылымын ал­ғаш жүйелеген Ибн Халдун (1332-1406), химия саласында Кантитаф тәсілін ашқан Әбул-Қасым әл-Каши (?-1436), 1000 жыл бұрын майда тамырларды тау­ып, алғаш рет рак ауруына операция жасаған Әли ибн Аббас (?-994) секілді жүздеген ғалымдар мұсылмандар еді (Жолдыбайұлы Қ. «Күдікпен күрес»). Алғашқы түскен әмірлердің бірі «Киіміңді таза ұста!» («Мүддәссир» сү­ресі, 4-5-аяттар) болғандықтан, мұсыл­ман­дар тазалыққа қатты көңіл бөлді. Күн сайын бес намаздың алдында кемі бес рет дәрет алып, аяқ, қол, бет, жүз, құлақ, мұрын, ауызға дейін шайып оты­рады. Аптасына бір рет жұма күндері ғұсыл алуды сауапты іс деп ұғады. Пай­ғамбарымыз «Алла тағала жомарт – жомарт құлдарын жақсы көреді, Алла таға­ла өте пәк – таза құлдарын жақсы көреді. Ендеше, аулаларыңызды таза ұстаңыздар» (Тирмизи. «Әдәб», 41.) дегендіктен мұсылмандар өзі тұратын үй мен аула тазалығына да көңіл бөлген. Хадисте «Алла тағала қарғыстайтын екі нәрседен сақ болыңыздар: ел жүретін жерлер мен көлеңке жерлерге дәрет сындырып ластамау» (Мүслим, «Таһа­рат», 68.) делінгендіктен, мұсылмандар қоғамдық орындардың тазалығын да қадағалаған. Құранда «Біз нәсіп еткен таза рызықтан жеңдер» («Ағраф» сүресі, 160-аят) делінгендіктен, мұсылмандар же­ген асының адал болуына көңіл бөл­ген. Харам жолмен пайда табудан же­рініп, харам нәрсені ауызға алудан сақ­танған. Мұсылман елдеріне саяхаттаған батыстықтар көшедегі бұрқыраған са­бын иісіне, мұсылмандардың тазалығы­на таң қалған. Мұсылмандар үшін сүн­детке отыру мен қан алдырып тұру әдепкі іс болған. Бұның профилак­тика­лық әрі гигиеналық тұрғыдан пайдалы екендігін батыс енді ғана ұғып жатқаны шындық. ХІХ ғасырға дейін батыстағы патша сарайларының өзінде монша бол­маған кезде, Ибн Сина, Рази, Абдул­қаһир және Сахир ибн Насруллаһ сынды мұсылман ғалымдар сабынды ойлап табу өз алдына, моншаның адам тазалы­ғына қаншалықты пайдалы екендігін зерттеп те үлгерген. Х ғасырдың орталарында Кордова қаласының өзінде елу шақты емхана болған. Харұн Рашид дәуірінің өзінде Бағ­даттағы емханалар үлгі тұтарлық дең­гейге жеткен. Адуд әд-Дәула сұлтан Бағ­датта жаңа емхана салдырмақшы бол­ғанда, орын таңдау ісін медицина ілімінің білгірі Әр-Разиге табыстайды. Ол бір жас шамасындағы бірнеше қой сойғызып, әрбірінің мүшелерін Бағдат­тың әр түрлі жерлеріне ілгізген. Сөйтіп, бір тәулік бойына тұрған еттің қайсысы ең аз бұзылғанына қарап, сол таза орынға Адуди емханасын салдырған. Бағдаттағы осы Адуди емханасы, негізгі ғимаратқа кейіннен түрлі клини­калардың қосылуымен тұрғызылған Шамдағы Нури ауруханасы, Каирдегі Мансури ауруханалары Ислам әлемін­дегі ең әйгілі медицина орталықтары болған («Мүслүман илим өнжулери», Хейет, Ыстамбұл, 2005, 98 б.). Емханаларда науқас адамдар бай, кедей деп бөлінбей, ақысыз қаралған. Жа­тын орын, аспен қамтамасыз етілу тегін болу өз алдына, емханадан шығарда киім мен бір айлық күнкөріске жететін қаражат да берілетін еді. Бұған қоса, дәрігер, ассистент, медбике, науқас күтуші секілді басқа да қызметкерлердің жалақысы қайырымдылық қордан төленетін. Андалуссияның ең әйгілі дәрігер­лерінің бірі, Еуропада операциялар жасаудағы жетістіктерімен аты шық­қан Абул Қасис деген атпен танымал Әбул Қасым әз-Заһрәуи (936-1013). Әлемге әйгілі кітабы – «әт-Тасриф ли мән ажизә анитталиф» атты 30 бө­лімнен тұра­тын медицина энцикло­пе­дия­сы. Ол хирургия саласына да көп үлес қосқан. Әз-Заһрәуидің кітабының хи­рургияға байланысты бөлімі Герхард тарапынан латын тіліне аударылып, ХVІІІ ғасырға дейін бірнеше рет басы­лып, Еуропада медицина факультеттерінде негізгі кітаптардың арасында оқытылған. Жараларды күйдіру, тірі жануарларға операциялар жасау, ішек тігістері, аяқта гангрена болған жерді кесудің тәсілдері, құрттаған тістерді сындырмай жұлу үшін ішін қорғасынмен толтыру, шық­қан және сынған жерлерді емдеуге бай­ланысты маңызды жаңалықтары бар. Гинекология саласында өз ғасырының ең атақты хирургі болған. Ол «әт-Тасриф» кітабында Watcher позициясын түсіндір­ген. Бұған қоса, операциялар жасау ба­ры­сында 200-ге жуық құрал қолданып, олардың көбісін өзі жасап, суреттерін салғандықтан дәрігерлердің қолдануы үшін жеңілдіктер жасаған. Ислам діні сыртқы тазалықпен қатар, ішкі рухани тазалыққа да шақырған­дық­тан мұсылмандар жүрек тазалығына да қатты көңіл бөлген. Сол себепті өтірік, өсек, біреуді біреумен шағыстыру, бала­ғат сөз, күндеу, қызғаныш секілді нашар қылық­тардан бойды аулақ ұстаған. Әр­дайым өзіне берілген несібені қанағат тұтып, ешкімнің ала жібін аттамауға тырысқан. Батыстықтар армандаған утопия мұсыл­ман­дарда іс жүзінде орнағаны шындық. «Ештеңеден сұралмайтын шейіттер­дің өзі ақыретте кісі ақысынан сұрала­ды» (Мүслим) деп ескертілгендіктен, мұсылмандардың түсінігінде кісі ақы­сын жеу үлкен күнә саналған. Хазірет Омар­дың мемлекет ісін мемлекеттің майшамын, жеке ісін жеке майшамын жағып қарағаны осының айғағы. Хадисте: «Біреуді жұмысқа жалдасаңыздар, маңдайының тері құрғамай тұрып еңбек­ақысын беруге міндеттісіздер» (Хайсами, «Мәжмау зәуаид», 4/97.) деу арқылы мұсылмандардың ешкімнің ақысын жемеуіне қатты мән берген. Құранда «Кім кісі өлтірмеген немесе жер жүзінде бұзақылық қылмаған бі­реуді өлтірсе, сонда шынайы түрде барлық адамды өлтіргенмен тең бо­лады» («Маида» сүресі, 32-аят) делінгендіктен, мұ­сыл­мандар бейбіт өмірді, тату-тәтті тірлікті жақтаған. Сол кездегі көршілес еврей, христиан халық­тары­мен жақсы келісімде, өзара ымы­ра­лас­тықта өмір сүр­ген. Алғашқы ата заң, яки адам құқық­тары­ның декларациясы іспетті «Медине келісімінің» 2, 25-бап­тары йаһудилерге дін еркіндігін тану мәселесін қамтыған. Ардақты Пайғам­бары­мыз (с.а.с.) «Сендерге кітап иелерін, яғни христиан мен йаһудилерді аманат етемін», – деп кітап иелерін жәбір­лемеуге (Суюти, Әл-Жамиус-Сағир, ІІ, 473) шақырған. Кітап иелерінен (христиандар мен йаһудилер) қыз алуға болатыны, бүкіл Пайғамбарларға құрметпен қарауға ша­қы­руының өзі де Исламның басқа дін өкіл­деріне қаншалықты ілтипатпен қа­ра­ғанына дәлел. Халифалар дәуірінде де мұсылмандарды паналаған өзге дін өкіл­деріне ешқандай қысым жасалмаған, қайта олардың құқы әркез қорғалып отыр­ған. Осының әсерімен мұсылман­дар­дың әділеттігі мен діни төзімділігі ерекше бағаланып, (йаһудилердің Аб­дул­лаһ ибн Сәләм атты ғалымы секілді) өзге дін өкілдерінің көптеп Исламды қабылдағаны белгілі. Ислам қоғамында христиандарға және олардың шіркеулеріне құрметпен қаралды. Шіркеудегі түрлі мүсінді тас­тарға, мозаикаларға, суреттерге, арнайы мерекелерде тағатын айқыштарына, қа­бірлері мен жаназаларына құрмет көр­сетілді. Мәселен, Синай тауындағы Синай шіркеуі  ІІІ ғасырда салынған ғима­рат. Ол христиан тарихында алғашқы шіркеулердің қатарында болғандықтан, мұсылмандардың қолына өткенде мешітке айналдырылмаған. Тек қана мұ­сыл­мандардың нышаны ретінде бір бөл­месі ғана намаз оқуға әзірленген. Ыстам­­бұлдағы Аясофия мешіті де осының айғағы. Әлі күнге дейін христиандардың шіркеуі ретінде тарихи естелік болып сақталған. Бұндай үлгілер Ислам әлемін­де жиі кездескен. Айталық, Дамаск мешітін кеңейту үшін халифа әл-Уәлид ибн Абд әл-Мәлик бұздырған Яхонна шіркеуін кейіннен халифа Омар ибн Абдулазиз қайта қалпына келтірткен (Бұл да сонда). Мұсылман билігіне қарасты төлене­тін салықтың өзі шамасы келетін ер кісілерден алынып, әйелдерден, балалардан, поптар мен мүмкіндігі жоқ науқас, соқыр, кедейлер мен құлдардан алын­бағандығын христиан зерттеушілері зор құрметпен жазған (Арнольд С.Әд-Даутул илал Ислам.). Құранда: «Намаз оқылғаннан кейін жер бетіне тараңдар, Алланың мол рахметін іздеңдер. (Ақыретте азаптан) құтылуды үміт етіп, Алланы көп зікір етіңдер» («Жұма» сүресі, 10-аят.), хадистерде «Ризықтың онда тоғызы –  саудада» (Мүнәуи, Фәйзул-қадир. 3/244.) делінгендіктен мұсылмандар сауда-сат­тықты барынша дамытқан. Алайда мұ­сыл­мандар сауданың адал болуына көңіл бөлген. Хадистерде «Шын сөзді сенімді саудагер (қиямет күні) Пайғамбар­лар­мен, сыддықтармен және шейіттермен тіріледі», «Кім тауардың кемістігін айтпай сатса, Алланың азабына ұшырайды, періш­телер үнемі оған қарғыс айтады» («әт-Таж», 2/196) делінгендіктен, сатқан затының кемістігі болса алушыға жа­сыр­май айтатын болған. Ислам бой­ын­ша сатушы қалайда тауарын өткізу үшін өтірік ант ішпеуі керек. Басқаның алу­шысына өз тауарын өткізуге тырыспауы керек, алушы өз дүкенінің есігіне келгенге дейін оны өзіне шақырмауы тиіс. Бұл сауда этикасына жатқан. Хадисте «Алла сатуда жеңілдікті және жұм­сақ­тықты, сатып алуда жеңілдік пен сы­пайы мінез көрсеткенді, қарыз қай­та­ру­да оңай әрі сыпайылықты жақсы көреді» (әт-Тәрғиб уәт-Тархиб, 3/354) делінгендіктен, мұсылмандар саудада да бір-бірін сыйлап тұратын адамгершілік мінезден ажырамаған. Пайғамбарымыз көзі тірісінде Исламда саудаға енгізген ережелерін бақылап, базар ішіне шығып тұрған. Сондай оқиғаның бірінде, қап­тағы бидайының бетіне жақсысын са­лып, астына жаманын салғанын байқап, астыңғы бидайдың неліктен дымқыл екенін сұраған. Сатушы жаңбырдан дым­қыл тартып қалғанын айтқанда «Оны ел көретін жағына неге қой­майсың. Бізді алдаушы бізден емес» деген сөгіс естіген («Ат-Таж»). Құранда «Күмәнсіз, мұсылмандар бір-бірімен бауыр» («Хужурат» сүресі, 10-аят.), «Олар мүміндерге өте мейірбан» («Маида» сүресі, 54-аят.), хадистерде «Нәпсімді құдіретінде ұстаған Аллаға ант етейін, сіздер иманға келмейінше жұмаққа кіре алмайсыздар. Бір-бірлеріңізді жақсы көрмейінше иманға келе алмайсыздар. Сіздерге бір-біріңізді жақсы көруге септігі тиетін нәрсе айтайын ба? Араларыңызда сәлемдесуді жа