Ауа райы, егіншілік және технологиялық міндеттер

Еліміздің ауыл шаруашылығын еселеп арттыру және оны тұрақтандыру бүгінгі күндегі басты бағытымыздың біріне айналып отыр. Өйткені, ауыл шаруашылығынсыз, халық үшін азық-түлік бағдарламасын кідіріссіз алға апару оңай шаруа емес. Қазір бұл күн тәртібінен түспей келе жатқан күрделі де көкейкесті мәселеге айналды. Қазіргі таңда ауа райының жаһандық өзгеріске ұшырауы және оның қоршаған ортаға тигізіп жатқан кері әсері ХХІ ғасырдың басты проблемаларының бірі болып отырғаны шындық. Сондықтан осыған байланысты ауқымды проблеманың түйінін түпкілікті шешу мақсатында өз тарапымнан түйінді ойларымды, ұсыныстарымды, пікірлерімді аға газет арқылы ортаға салғым келеді. Соңғы онжылдықта планета­мыз­­да экологиялық-климаттық табиғат өзгерістерінің саны артты: күйзеліс­­тік құбылыстардың қайталануы ұлғай­ды (нөсер, бұр­шақ ұру, су тасқыны, дауылды желдер, қар басу). Адамзат тарихында эрозиялық процестер­ді күшей­тетін табиғи факторлар­дан бөлек, антропогендік факторлар­дың да рөлі айтарлықтай болды және болады да, бұл әсіресе, топырақтың және басқа да ауылшаруашылық ал­қап­тарының, жалпы барлық био­түрліліктің – өсімдіктердің, жануарлар әлемі мен микроағзалар­дың азып-тозуына әкеледі. Бүгінгі күні әлемде жыл сайын 10 миллион­­нан астам егістік жерлері қолданыстан шығуда: эрозиядан – 6 млн га, ауылшаруашылық қажеттіліктеріне бөлінгендерден – 3 млн га, тұздану мен батпақтанудан – 2-3 млн га жер жарамсыз болып қалған. Бұл ойлап отырсақ, аз шығын емес. БҰҰ Даму бағдарламасы­ның мәліметтеріне сүйенсек, Қазақстан­да соңғы 50 жыл ішінде ауа тем­­пе- ­ра­­­ту­­расының орташа жылдық мәні 1,5-2,00-қа артқан. Экономиканың маңызды секторларының бірі –ауыл шаруашы­лығы қазірдің өзінде-ақ суармалы және ауыз су тап­шылығын сезінуде. Осының салда­рынан негізгі ауылшаруашылық да­қылдары өнімділігінің төмендеп кет­кені байқалады. Атмосфералық жа­уын-шашынның азаюы топырақтың ылғал қорының төмендеуіне әкеп соқтырады. Бұл көбіне суарылмай­тын тәлімді егіншілік аудандарындағы өнімге қатты әсер етері анық. Бұдан басқа, вегетациялық кезеңнің гидро­термикалық жағдайларының өзгеруі ауылшаруашылық дақыл­дары­ның түрлі ауруларын, зиян­кестердің жаңа түрлерін туындатты. Мұның да өнім сапасы мен өнімділікті төмендетуге тигізер ықпалы аз болмайды. Аталған жағдайда, ауа райының өзгеруіне бейімделу мәселелері аграрлық ғы­лым­дағы зерттеулердің басым ба­ғыты болып табылады. Өйткені, ауыл шаруашылығы саласы табиғи-кли­маттық жағдайларға байланысты және азық-түлік қауіпсіздігін тікелей анықтайды. Әлемдік стандарттарға сәйкес, Қазақстанда егіншілік жұмыстары ауа райының ерекше қолайсыз жағдайларында жүргізілуде. Мұнда негізгі егіншілік аймақтардағы жыл­дық жауын-шашын мөлшері 200-350 мм құрайды. Осыған байланысты, отан­дық өсімдік шаруашылығының ауа райы өзгерістеріне бейімделуі үшін әсері мен мүмкіндіктері бойынша зерт­теулерді арттыра түсу қажет. Яғни, селекциялық жұмыстарға деген көзқарасты өзгертуге тура ке­леді. Және тек өнімділікті арт­ты­­руға ғана назар аударып қоймай, сорт­тар­дың күйзеліске тұрақтылығын (құрғақшылыққа, аязға, суыққа, тұз­дануға төзімділігін) дамытуды да қолға алған абзал. Сонымен қатар, негізгі ауылша­руа­­шылық аймақтардың қалып­тас­қан егіншілік жүйесіне түзетулер ен­гізу керек. Себебі, климаттық өзгеру­лер вегетациялық кезеңнің гид­ро­термикалық жағдайларына айтар­лықтай әсер етеді. Нәтижесінде, агро­техникалық іс-шараларды жүр­гізудің оңтайлы кезеңдерін өзге­р­туге, арамшөптердің вегетациясы фазаларының жылжуына, өсім­діктерді зиянкестер мен аурулардан қорғау амалдарына, төзімділігіне және басқа жағдайларды туындатады. Ол үшін бір ғана тәсіл емес, өзара байланыстағы іс-шара­лар жүйесі, егістік алқаптарының (ауыс­палы егістер) оңтайлы құры­лымы, топырақ өңдеуімен егін­ші­лі­ктің ғылыми негізделген жүйесі, өсімдік шаруашылығының кең әрта­раптануы, егіншіліктің және ауыл шаруашылық дақылдарын өсіретін агротехнологиялардың заманауи жүйесі қажет. Соңғы жылдары «икемді егін­шілік» тұжырымдамасы танымал бола бастады. Ол қуаңшылық ай­мақ­тарда егіншілік жүйесін одан әрі же­тілдіру жолдарының тиімділігін көр­сетеді. Оның негізгі буыны ыл­ғал жи­науды күшейту бойынша іс-ша­ралар кешені және осы негізде – қа­лыптасқан табиғат жағдайларына сәй­кес егіс алқаптарының құрылы­мын оң­тайландыру мүмкіндігі, сонымен қатар, топырақты өңдеу, тыңайтқыштарды пайдалану, өсім­діктерді қорғау амалдары жүйе­сіне бірқатар түзетулер енгізу болмақ. Қолайсыз егіншілік жағ­дайларында бұл факторларды ескеру, ылғалмен қамтамасыз ету деңгейіне икемді әсер етуге, егістікті пайдаланудың құрылымын шұғыл өзгертуге және биоклиматтық әлеуетті кеңінен қол­дануға мүмкіндік береді. Атмосфераны көмір қышқыл га­зы­мен байыту есебінен ауылшаруа­шылық дақылдары үшін жаһан­дық жылынудың жағымсыз салдарларын азайтуға болады. Бірақ ол ауа райы өзгеруінің жаһандық үрдістері жағдайында АӨК жұмылғыштығы мен тұрақтылығын, сонымен қатар, то­пырақ құнарлылығын сақтап, арттыруды қамтамасыз ететін егіншіліктің бейімделу ландшафтты жүйелерін игергенде ғана мүмкін болмақ. Ауа-райының күрт жылынуы ауылшаруашылық дақылдарының зия­нкес жәндіктерінің көбеюіне әсер етеді. Фитофагтардың көптүрлілігінің кеңеюі жалғасуда (612 зиянкес бар), жаңа штаммдар пайда болуда. Қазақстан Республикасымен шекаралас мемлекеттерде Ug99 сияқты сабақ таты жайылуда. Олардың дамуы күтіліп отырған қуаңшылық жағдайларында бидай және арпа егістіктерінде күшейіп кетуі мүмкін. Осыған байланысты, орташа температуралар мен жауын-шашынның ай­тарлықтай өсуінің сценарийлері үшін климаттық өзгерулердің ерек­шеліктерін білу қажет. Сонымен қатар, агротехникалық әдістерді қол­дану негізінде зиянкестермен бірі­гіп күресу, ауыспалы егісті жүр­гізу және минералды қоректі оң­тайландыру, биопрепараттарды кеңі­­нен пайдалану, ЭПВ есепке ала отырып, зиянкес ағзалардың жоғары, орташа, әлсіз дамыған кезін анықтап, пес­тицидтерді ғылыми негізделген түрде қолдану, фитопатогендерді диагностикалаудың заманауи молекулярлық-генетикалық әдістерін қолдану қажет. Жалпы айтқанда, аграрлық ғы­лымды ұйымдастырудың жаңа жүйе­сінің басқарушылық моделін жасау қажет. Ол кадрлар дайындау про­це­сіне біріктірілген, іргелі жә­не қол­данбалы ғылым әдіс­терін үй­лес­тіруді және алдыңғы қатарлы әлем­дік жетістіктерге бейім­де­луді талап етеді. Дәстүрлі және эко­логиялық нәтижелілігін үй­лес­тіретін егіншіліктің экономи­ка­лық тиімді жүйелерін жасау керек. Өзінің ауқымдылығы мен ма­­­­­ңыз­­дылығына қарай, отандық ауыл­шаруашылығының ауа райының өзгеруіне бейімделуі бойынша мәсе­ле­лер негізгі ба­сым­ды­лықтардың біріне айналуы тиіс. Олар­ды аграрлық саладағы ғылыми-зерт­теу институттары базаларында дамыту керек. Біз осы ба­ғытты да­мытуды неғұрлым тезірек қолға алсақ, соғұрлым көптен күткен тиімділікке ие боламыз. Сондай-ақ, шетінен туындап жататын технологиялық міндеттерді табысты шешуге мүмкіндік пайда болады. Сөйтіп, Қазақстанның ауыл шаруашылығына ауа райының өзгеруінен келетін қысымға ауыз толтырып айтатындай тосқауыл қоюға болады. Мұны біздің ғылыми-зерттеулеріміз айғақтап отыр. Серік КЕНЕНБАЕВ, Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының бас директоры, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор АЛМАТЫ