Асанәлінің «Дон жуаны»

Қ.Қуанышбаев атындағы қазақ музыкалық драма теат­рында Қазақстанның халық жазушысы, Еңбек Ері Әбіш Кекілбаев тәржімалаған швейцар драматургі Макс Фриштің «Дон Жуан немесе геометрияға деген құштарлық» атты бес актілі комедиясын КСРО және Қазақстанның халық әртісі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, белгілі театр және кино актері, режиссер Асанәлі Әшімов сахналап, көрер­мен­ге жаңадан «Дон Жуанның думаны» қойылымын ұсынды. Алдымен Макс Фриштің өзі туралы бірер сөз айтар болсақ, швейцар жазушысы «Дон Жуан немесе геометрияға деген құш­тар­лық» пьесасын 1953 жылы жазса, сахналық туындының ек­інші нұсқасы 1962 жылы дүниеге келген. Әлемге әйгілі кейіпкер «Дон Жуан» бейнесін 1969 жылы М.Әуезов атындағы академия­лық қазақ драма театрында ал­ғаш сахналаған режиссер, Қазақ­станның Халық қаһарманы Әзір­байжан Мәмбетов болса, сон­да­ғы басты тұлғаны сомдаған кино және театр әртісі Асанәлі Әші­мов араға қырық жылдан астам уақыт салып, елордаға спек­такль­дің тың нұсқасын алып келді. XVII-XX ғасыр аралығында әлем әдебиетіндегі басты тұлға­ның біріне айналған ол – италянша Дон Джиованни, испанша Дон Хуан, сол сияқты француз, неміс, ағылшын әдебиетінде де осы есіммен кездесетін, ал бү­гін­де дүниежүзі драматургиясында жан-жақты толысып, кемеріне жет­кен, сөйтіп барша халықтың ұғымына жадағай күйде оралмай, сезімді «серіліктің» сергел­деңі еткен, махаббатқа тұрлаусыз жан ретінде қабылданған, Еуропа мен батыстың театр әлеміне етене таныс, бірте-бірте шығыс пен батыс мәдениетін бір-бірінен алшақтатпай, қайта біріктіре түс­кен жиынтық бейне. Ал енді біз әлем классикасын репертуарына қос­қан астаналық театрдың тарихи туындыны қаншалық бой­ла­рына сіңіріп, ойларына қондыр­ды деген мәселеге келсек, жеңіл жолмен келген бақыттың ақыры бә­рібір баянсыз боларын, жақсы­лық пен жамандықтың, сүю мен жек көрудің арасы бір-ақ сәттік екенін, аңдамай сүрген өмірдің өксігі өртше күйдірерін, ар жо­лынан ауытқыған пенденің пешенесіне перизат сезім бұйырма­сын ұқтыратын қойылымның та­ғы­лымдық тарихын талай ғасыр­дан бері сахна тағынан таймастан, та­мыры тартылмастан мәңгі ғұмыр кешіп келе жатқан тағ­ды­рынан аң­ғару қиын соқпайды. Әлемнің ең белді актерлері Хуанмен бірге Севильяда бірге серуендеп, бірге жүдеп, кейіпкер кеш­кен қасірет­тің қайғы-мұңына бірге батып, онымен бірге қамы­ғып, көз ілмей көл-көсір сезім құшқанда, жаны мен демі тек батыс мәдениетімен ғана етене жақын сияқты болып көрінетін дүние қазақы сахнада қалай кө­рініс табар екен деген қызығу­шы­лық та жоқ емес еді. Өнер мен өнеге үлгісіне әр ел өз өре­сінде үн қатса, ұлттық сахнадан халықтық қағидаға жат қы­лық байқалмай, отандық өнерпаз­дар олжалы тұстан көрінді деуге то­лық негіз бар. Астаналық театр­дың декорациясы мен костюм бояулары бағзы заманғы оқиғаны баяндағанмен, сезім патшалы­ғын­­да сенім мен серттен тайып, арулардың арман аспанын жа­сын­дай осып, гүл қанатқа қадал­ған жантақтай жапанда жалғыз кезген жанның ішкі күйзелісін жеткізерде қазақ санаткері қапы­сыз өнер көрсеткендей. Сауық-сайран құрған жұрт­тың жаңғырған күлкісінен Севилья көшелері бейнебір ұлан-асыр тойға малынғандай әсер қалды­ра­ды. Түн баласы түрленіп кетіпті. Адам бойын билеп әкетер құ­ді­ретті музыкадан құлақ тұнады. Бозбала жігіттің төңірегіне ұрла­на көз тастауы тым сезікті. Дон Жуан бейнесі («Дарын» мемлекеттік жастар сыйлығының лау­реа­ты Нүркен Өтеуілов) көп оқи­ғалар ойналып барып, кейіпкеріне орағытып соғатын кейбір спектакльдер сияқты емес, мұнда бірден басты ойынпаз ортадан көрінеді. Жан-жақтан жамыраған үндер қабаттасады: «Дон Жуан! Дон Жуан!». Оның ішінде әсіре­се, Донна Эльвира (Айнұр Бер­мұхамедова) үнінен ерекше бір діріл байқалады. Тенорио (Болат Ыбыраев), Дон Гонсало (Жан­қал­дыбек Төленбаев) мен Диего Әкей (Мейрам Қайсанов) шаршы топты қақ жарып, жұрт ішінен бөлектене береді. Дон Жуанның келмей қалу себебін әркім сан саққа жүгіртіп, жұрт арасы гу-гу әңгімеге айналып кетіп бара жат­қанда Тенорио дауысы шырыл қаға жөнеледі: «...Менің ұлыма ара түспеңіз. Имандай сырым, кө­рерсіз де білерсіз, сол немеде жүрек жоқ. Шешесі де сондай еді. Қаршадайынан қаңтардың мұзындай сұп-суық, селт етпейді. Аттай жиырмаға келіп тұрып, аузы-мұрны қисаймай, әйел қа­уы­мына зауқым жоқ дейді. Ән­шейін ұялып айтқан болса бір жөн ғой, сорлатқанда сол айтып тұрғаны шыны. Бір бүкпесі бол­сайшы шіркіннің. Ойына не келсе де, лақ еткізіп айта салады. Жа­қында маған өліп-өшіп сүйе­ті­нім геометрия дейді...» Әкенің ұлы үшін жүрегі елжіреп жеткізген мұңынан өрбитін сахналық көрініс көрер­менді өзіне ә дегеннен-ақ баурап ала жөнеледі. Бұл арада спектакльдегі рөлдерді сомдаған әр­тіс­тердің шеберлігіне көп нәрсе байланысты екені кө­рініп тұрды. Осы тұр­ғыдан ал­ған­да, театр ұжымы өзін өте жо­ғары деңгейден көрсете білгенін айта кеткен жөн. Әдетте кез келген спек­такльдің жүгін бір немесе екі-үш әртістің кә­сіби шеберлігі көтеріп алып шығады. Мұн­да да сондай өзгелерден оқ бойы озып көрінген өн­ер­паздар сүй­сі­ніс туғызды. Дон Жуан рөліндегі Нүркен Өтеуі­ловтің өнеріне риза болмаған адам некен-саяқ. Спектакль негізінен комедиялық шы­ғар­ма бо­лып саналғанмен, кейіп­кердің жан күйзелісі драмалық жанрға тән оқиғалармен өрілетін тұстар кездесіп қалады. Осы екеуін де Нүркен ойдағыдай орын­дады. Комизмге құрылған Дон Жуан бейнесін драмалық тұғыр­да тұ­шым­ды жеткізді. Оның іс-әре­кетіне көрермен езу тартқан­мен ар жағынан адам тағдыры, аз күндік марапат пен ләззаттың мәңгілік мазағы мен азабын тарт­қан тақсырет менмұндалайды. Епис­­коп: «Еркектің жалғыз бол­ғаны жақсы емес деп кітаптың өзінде жазылған ғой. Тәңірінің дүниеге әйелді жаратып жүрген себебі де сол емес пе!» десе, оған Дон Жуан: «Жаратқан ием сонда еркектерді әбден жарылқап тас­тадым деп ойлады-ау... Біз әлі оған жете қойған жоқ­пыз. Шынын айтқанда, Тәңірім­нің бізді екі жынысты қып екі жарып жібергеніне өз басым онша разы емеспін. Адамның бір бүтіннің өзі болмай, тек соның бір жартысы ғана болуы қандай әділетсіздік» деп күйзеледі. Мұн­дай ойлар көрерменін филосо­фия­лық тылсымға тартады. Шы­ны­мен де неге өмірдегі барлық нәрсе жұптан құралады? Екі жарты болмай, әу баста неге солар бүтін күйде жаратылмаған? Бұл ретте біз шығарманың кей­іпкерінің ғана мәңгі тұлға болып қалмағанын, сонымен бірге пье­са­ның бүкіл адамзат баласының ойын ортақ бір мақсатқа бағыт­тайтын байламы да өлмес, өшпес мұра екенін бағамдаймыз. Ең соңғы көрініс – өмірдің тұйы­ғы­на тірелген тағдырдың тауқыметі заманның иығына артылған жүк болып қалады. Сол жүктің әлі күнге топты тол­ған­та беретіні қа­лай? Махаббат жы­ры те­ңіздің толқы­нындай ғасырдан ғасырға жалғаса бер­се, ар-ожданның ай­на­сы адамзаттың үзбей кү­зеткен ас­ыл ай­ды­­ны болып қала бермек. Адам­зат­тың алтын сан­дығын махаббат жыр­лары ғана толтыр­май­ды, сол се­зімге семсер сұқ­қан, ару айдың бетіне бұлт үйірген жан­дар жай­лы дастандармен де дәйім жасай бермек. Шын қай­ғы­ға батып, тағ­ды­ры тра­гедиямен аяқта­ла­тын – осы Дон Жуан. Миранда (Айнұр Жетпісбаева): «Та­ғы да басым айналды. Шамасы, біз нә­рестелі боламыз-ау деймін» дейді. Дон Жуан: «Нәресте дей­сің бе?» деп шошып кетеді. Миранда: «Жуан, сен қуандым деп қазір айт­пай-ақ қой. Бір күні шыннан қуан­ғаныңды өз көзім­мен көрсем мен үшін одан артық бақыт жоқ» деп уысына шыл­быр­ды ұстаған күйі қатып қала­ды. Режиссердің әр оқиғаны беру шешімі көрер­менді бей-жай қал­дырмайды. Мә­селен, осы бір ғана сәттің әсе­рі еш естен шық­пастай. Басына шынжыр ілінген Дон Жуан Миранданың жетегінде кетіп бара жатады. Түн бала­сын шула­тып, түндікті түбіт­тей түткен ноянның соңғы демі осы­лай әйел шынжырының ас­тында тұншы­ғып қала береді. «Ас тәтті бол­сын!» деген ошақ басындағы бір ауыз сөздің «еркіндіктен» ай­ырған шылбыр сөздей түйінде­луі көркем шешім... Бір нәрсе анық – аста­налық театрдың ре­пер­туарына жаңадан бір тың ту­ынды келіп қосылды. Шығарма мен сахна­лық қойылымның бір­тұ­тас дү­ниедей бірімен-бірі үн­дес­тік құ­руы режиссер еңбегінің жанға­ны деп білеміз. Ойдан қо­сылған, тыңнан табылған дейтіндей автор еңбегіне нұқсан тиген жер жоқ. Кейбір сахналық қой­ы­лым­дар пьесаның негізгі өрме­гі­нен ауытқып кетіп, «әтте­ген-ай» дегізіп жатса, ал мұнда бәрі бас­тапқы тамырдан тарай­ты­ны анық танылады. Наурыз мерекесі тұ­сын­да тұсауы кесілген қой­ылым­ды жұрттың Жер-ананың бойына жылғадай жылы леп таратар көк­темгі ауадай сүй­сіне жұтуы­нан сондай бір ғажап әсер сезіледі. Ал енді сөз соңында бұл қо­йы­­­лымның қазіргі таңдағы көкей­кес­тілігі неде деген мәселеге тоқ­талайық. Дон Жуан – әлемдік әде­биетте көптеген ұлттық сөз өнерлеріне ортақ бейне. Ол жө­нінде Мольер де, Корнель де, Байрон да, Александр Дюма да, Пушкин де, Блок та, Цветаева да, бәрі де жазған. Дүние мәде­ние­тін­де мұндай бейне екеу ғана: Дон Жуан мен Фауст. Дон Жуан образының мұндайлық танымал­ды­ғы тіпті де тегін емес. Өйт­кені, сезім бар жерде, нәпсі бар жерде, тән бар жерде оны кім қалай пайдаланады деген мәселе туындамай қоймайды. Әдебиет зерттеушілері Дон Жуан бейне­сі­нің қоғамның парасаттылық дең­гейіне байланысты эволюцияға түсіп отыратынын дәйім айтумен келеді. Осы тұрғыдан қарағанда, қазақ сахнасына Дон Жуанның қайта оралуында белгілі бір ой қисыны бар дер едік. Жасы­ра­ты­ны жоқ, нарық келіп, парық кетіп жатқан қазіргі кезеңде серіліктің өңі айналдырылып, оны жүргіш­тік­пен, тіпті анығын айтар бол­сақ, азғындықпен шатастырып алғанымыз жасырын емес. Қал­ле­ки театрының жаңа қойылымы донжуандықтың драмасын, тра­гедиясын ашып көрсете алуымен құнды. Талай сайранды сүріп, талай отбасына ойран салған, та­лай­дың обалына қалған Дон Жуан­ның спектакль соңында тірі өлікке айналып, өзін-өзі ағаш мәйітке тығып тынатыны мына өмірде ештеңенің де өтеусіз кетпейтінін, әр қиянаттың бір қай­тарымы болатынын көрсетеді. Қарашаш ТОҚСАНБАЙ,  Суретті түсірген  Орынбай БАЛМҰРАТ.