Жәрдемақыда тағдыр тұр

Ана мен баланың өлім-жіті­мін азайту Һәм олардың ден­сау­лығын жақсарту мәселесі қазір қоғам­да­ғы ең бір өзекті мәсе­ле­лер­дің қа­тарында тұр. Міне, соңғы төрт-бес жылда бірінен кейін бірі өзгеріп отырған денсау­лық сақтау министрлері әр жыл­дың басында өткен жылға есеп бергенде ең алдымен осы туралы айтатын болды. «Ана жылмен салыстырғанда мына жы­лы өлім-жітім пәлен пайызға азай­ды, пә­лен пайызға денсау­лықтары жақ­сарды». «Жақсы сөз жанға азық» демекші, біз де «тө­мен­де­геніне», «жақсарғанына» қуа­нып-ақ оты­ра­мыз. Бірақ, қағаз­да­ғы сөз бен нақ­ты өмірдің арасы кейде тым ал­шақ кетіп жата­тын­дықтан кө­кейімізде сенімсіздік те бар. Өйт­кені, тұр­мыс тү­зелгенде ғана ана­ның ден­сау­лығы жақсарып, со­сын сау ұр­пақ дүниеге келе бас­тай­ды. Сон­дық­тан ана мен бала өлім-жі­ті­мі немесе денсау­лығы дегеннен гөрі ана мен баланың тұр­мысы дегенге ден қою керек шығар. Қазіргі таңда қоғамдағы ең бір қорғансыз жандардың қата­рын­да ана мен бала бар. Біреуі баласы өскенше жұмыс істей алмаса, екіншісі анасының бауы­ры­нан тыс өмір сүруге қабілетсіз. Сон­дықтан екеуі де мемлекеттен бөлінетін жәр­демақыларға қарап жәудіреп отыр. Әкенің табысы қайда деңіз! Оның табысы отба­сын­дағы көп шығынды жабуға бірде жетіп, бірде жетпей жата­тындықтан, қауза­май-ақ қояйық. Оның үстіне түрлі жағдайларға байланысты баласын жалғыз асы­рап отырған аналар да жеткілікті. Бұл туралы жуырда Абай.кz сай­ты «отбасын жалғыз асы­­рап отыр­ған әйелдер саны Қа­зақ­­стан­да жарты миллионға жетті» деп жазды. Ал Үкімет жыл сайын «жәр­демақыны мынанша пайыз­ға көбейттік» деп есеп береді. Бірақ, мемлекеттен алатын болар-болмас кө­мек­тің үстіне па­йыз қо­сыл­ды дегенше, азық-тү­лік, киім-кешек қымбаттады дей бері­ңіз. Болар-болмас деп отыр­ға­­ным, елдегі жәр­демақы мөл­шері ішкі жалпы өнімнің 0,13 па­йы­зын ғана құ­рай­ды екен. Бұл өте аз. Неге десеңіз, 2007 жыл­дың өзін­де Елбасымыз өзінің кезекті Жолдауында «90-шы жыл­дар­­да­ғы құлдыраудан соң, 2000 жыл­дан бастап біздің эконо­ми­камыз ІЖӨ-нің 9-10 пайыздық өсімімен да­мып келеді. Биылғы жылы елдегі ІЖӨ жан басына шақ­қанда 7 мың доллардан асып түсетін бо­ла­ды», деп айтқан еді. Солай бол­ды да. Тіпті бұл көр­сет­кіш жыл­­дармен бірге еселеніп, Үкі­меттің есебі бойынша 2008 жы­лы жан басына шаққандағы ішкі жалпы өнімнің мөлшері 8,45 мың АҚШ до­л­лары­на, 2009 жылы 8 мың АҚШ доллары көлеміне жеткен. Ал 2010 жылы Еуразия­лық даму банкі­нің мәліметіне сәй­­кес, еліміздегі ІЖӨ-нің мөл­шері жан басына шаққанда 11500 АҚШ долларына тұрақтап, ТМД елдері арасында Ресей мен Беларусьтен кейінгі үшінші орынға шығыпты. Біз келтіріп отырған осы көр­сет­кіштер еліміз егемендік алған ал­ғашқы жылдардағы, яғни 1993-1994 жылдардағы 700 АҚШ дол­лары­нан он есе көп. Бірақ, неге екені белгісіз, жәр­дем­ақылар ман­­ды­май-ақ қойды. Салыс­тыр­малы түрде ал­ғанда біз жәр­дем­ақыны Ресей (0,22), Украина (0,36), Беларусь (0,80) секілді ТМД мемлекеттерінен әлде­қай­да аз аламыз. Соның ішін­де бала күтіміне тағайын­дал­ған жәр­­­дем­­­ақының мөлшері мына нарық­тық қоғамға түк те сәйкес емес. Сонымен биылғы жәрдем­ақы­ның жайы қалай болды деген сұ­раққа жауапты тез-ақ алдық. Ең­бек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің мәліметі бойынша «Алтын алқа» және «Кү­міс алқа­мен» марапатталған аналарға 6 ай­лық есептік көрсет-кішпен 9.240 теңге арнаулы мемлекеттік жәрдем­ақы төленеді. Ба­ла­ларға арналған бір реттік жәр­дем­ақы 2011 жылдың 1 қаң­тары­нан бастап отбасында бірінші, екін­ші, үшінші бала туылған жағ­­­дайда 30 айлық есептік көр­сет­кіш­пен 45.360 теңге, төртінші және одан көп бала туылған жағ­дайда 50 айлық есептік көр­сет­кіш­пен 75.600 теңге болады. Егер төртін­ші тума егіз бала бол­ған жағдайда 100 айлық есептік көрсеткішпен, яғни 151.200 тең­ге (әр балаға 75.600 теңгеден) тө­ле­неді. Егер де төр­тінші тума үшем болған жағдайда 150 ай­лық есептік көрсеткішпен 226.800 теңге төленеді. Бір жасқа дейінгі бала күті­міне бай­ла­ныс­ты жұмыс істемейтін әйелдерге рес­пуб­ли­калық бюджеттен бірінші балаға 5,5 ай­лық есептік көрсеткішпен – 8316 теңге, екінші балаға 6,5 айлық есеп­тік көр­сет­кішпен – 9828 теңге, үшінші ба­ла­ға 7,5 айлық есептік көр­­сеткішпен – 11.340 теңге, төрт және одан көп балалар үшін 8,5 ай­лық есептік көрсеткішпен 12.852 тең­ге мөл­шерін­де жәрдемақы тағ­а­йын­­да­лады. Жұмыс істейтін әйел­­дер­ге бір жылға дейін жал­ақы­­сы­ның 40 пайызы төленеді. Бұл мәлі­мет­­тер­дің былтырғы, ал­дың­ғы жыл­­ғы мәліметтерден қара үзіп тұрғаны шамалы. Себебін жоғары­да айт­тық. Жәрдем­ақы­мен бірге бар­лық нәрсе­нің баға­сы өседі. Осы тұрғыдан келгенде жәрдемақы кө­бейіп емес, азайып бара жатыр де­сек те қи­сын­ға сыя­ды. Өйткені оны таға­йын­дай­тын министрлік өкіл­дері ақ қа­ғаз­ға әлгі сандарды түсір­генде сырт­тағы қайнаған тір­ші­лікпен санасып жатпайты­ны бел­гілі бол­ды. Әйт­пе­се, сәби туыл­ған­да бір рет алатын 40-45 мың­ның тө­ңірегіндегі қара­жат­­тың нә­рестені перзентханадан алып шығуға, одан қалса, бірнеше ондаған дана жая­лық­тар мен жейдешелер алуға ғана жететіні соқыр­ға таяқ ұстатқандай көрі­ніп тұрған жоқ па? Ал ай са­йын алатын 8 мың, тіпті 9-10 мың тең­ге болсын, бейнелеп айт­қан­да, «өлмегенге өлі балық кезде­се­дінің» кебі. «Жал­ақы­­ның 40 пайызы» ақ қағазда тұр­ғанда әжеп­теуір ақша сияқ­тан­­ғаны­мен, егер жұмыс істегенде 50 мың жалақың болған болса, соның 20 мыңы деген сөз. Бірақ, екі әйел­дің бірі 50 мың жалақы алмай­ты­ны тайға таңба бас­қан­дай ақиқат. Сон­дық­тан жәр­дем­ақы атау­лыға ешқ­ан­дай отба­сы­ның кем-ке­тігі бүтінде­ліп, жыр­ты­ғы жамал­май­­ды. Ата-ана­лар ең құрығанда сәбиіне ай сайын қажет болатын заттардың жарты­сын да сатып әпе­ре алмайды. Жа­сыратын не бар, қалада тұра­тын менің заман­дас­тарымның көбі: «Сәбиімізге киімді ата-анамыз, туған-туыс­тары­мыз әпе­­реді. Одан қалса құтты бол­сын айта келген жолдастар ала келеді. Сөйтіп білінбей кетеді», дейді. Әрине 25-30 ара­лығындағы баспанамен қам­тыл­маған жас от­басылардың жал­а­қы­ларының жар­­­тысы пәтерақы­ға кетсе, жар­тысы азық-түлікке кететіні, там-тұмдап қана киім-кешекке жұм­салатыны үйреншікті жәйтке айналғалы қа­шан? Бұрынғы за­ман­ды білмеймін, осы заманда нә­рес­тенің киімі өте қымбат. Сапасы орташа дейтін бір дана жаялық Астананың кез келген дүкенінде 400-500 теңге тұрады. Жаңа ту­ған нәрестеге кемінде он жаялық керек екенін бала тапқан аналар жақсы біледі. Бір пар жейделі-шалбар 1500-2000 теңге (4-5-уі керек), бас киім, қолғап, байпақ дегендердің әрқайсысы 300-500 теңге (кемінде 7-8-ден керек), қыс­тық тоқы­ма күр­те-шалбарлар 2000-3000 теңге (2-3-уі керек), күрте­шелер 5000-7000 теңге, қыс­тық бас киім, мойын­шал­ма­лар 1500-2000 тең­ге кө­лемінде. Бұл бір жасқа тол­маған балалар­дың киімінің құны. Ата-анаң мен жолдас­та­рың қашан­ға дейін киім әкеледі. Киімі құр­ғыр­ды өзің ал­ма­саң да, балаң үшін күндердің бір күнін­де алып беруге тура келгенде дү­кен араласаң көзің сонда шықты дей бер. Бір ғана сәбиді киіндіруге шашыңнан көп ақша керек. Ал, әсіресе, қала­лық­тар көптеп пай­да­ла­натын бір қалта «пам­перс­тің» (20 дана) орташа бағасы 1200 тең­ге. Оны бір ай кәдеге жа­рату үшін кемінде үш қалта­сын сатып алуы­ңыз қажет. Бала­ның жеке гигие­на­сына арнал­ған заттардың қым­бат­тығын айтса­ңыз­шы! Оған толып жатқан заттар кіреді: емізік, құ­ты, сабын, суса­бын, крем, май, түрлі дәрі­лік шөп­тер, т.б. Сосын сә­биін кез келген әйелдің жа­ры­тып емізбейтіні тағы шын­дық. Сәбиге қо­сым­ша тағам­дар керектігі түсінікті. Бұл үшін дү­кендерде, дәрі­ха­на­ларда арнайы қос­палар, ботқа­лар, езбелер, шы­рын­дар саты­ла­ды. Мы­салы бір ғана «Nestle» компания­сы­ның өнім­­­дерін алайық. Құ­ты­дағы «Nan» атты қоспа 1300 теңге тұрады. Құра­мын­да 22 түрлі зат бар. Қа­зір ана­ның сүтін ауыс­тыра алатын бір­ден-бір та­ғам ретінде ұсы­ны­лып отыр. Сә­би­ге қо­сым­ша берілетін бол­­са, айы­на екі құты, ал омы­­рауды мүлде ембейтін сәби­лер­ге төрт-бес құты­сы қа­жет. Оның ара­сында берілетін «Малютка», «Ма­лыш» де­ген бот­қалар (250г) 700-800 теңгеге баға­лан­ған. Негізінен үш айдан бастап беріледі. Айына кемінде екі қорабы қажет. Алда-жалда бала ауы­рып қалса, оған дәрі-дәрмек қажет. Дәрі-дәр­мектің бағасы «ұшып» тұрған­ын елдің бәрі біледі. Әріге кетпей-ақ, қызу түсі­ретін Панадол 700 теңге, тұмау-сұмаудан сауықты­ра­тын «Ам­­б­ра­бене» 1200 тең­ге тұра­ты­­нын айт­сақ, жеткілікті шығар. Енді осы­ның бәрін ой елегінен өткізіп алып, ай са­йынғы жәрдемақымен са­лыс­­ты­ра есептегенде ғана жағ­дай­дың шын­­­­дығына көзіңіз жетеді. Өз ба­сым ­әлгіндегі баға­лар­ды орташа, қа­ра­­пайым от­басы­лар тұты­на­тын тауар­­­­­лардың ба­ғасына сәй­кес түз­дім. Ал байлар­дың ба­ласын өсі­ру үшін қанша қаражат кетеді десеңізші! Жәрдемақы туралы сонша­лық­ты таусылып жазып отыр­ға­нымның себебі, адам баласы туы­ла сала ойнақтай жөнелетін бұзау не лақ емес. Оған аяққа тұ­рып кеткенінше күтім керек. Кү­тіп, мәпелеп өсіру үшін міндетті түрде соған сай қаражат қажет. Күтімсіз өскен баланың әлжуаз, аурушаң болатынын көзіміз кө­ріп жүр. Сенбесеңіз, ауруха­на­лар­ды аралап байқаңызшы, бір жасқа да толмаған сәбилер пневмониямен, анемиямен, гемоли­тикалық аурулармен ауырады... Бұны барлық қара қазақтың мұ­ңы деп түсініңіз. Тәуелсіздік алмай тұрған тұста, яғни Кеңес өкіметі тұсында ашаршылықтан, репрессиядан, соғыстан әбден мезі болған халқымыз тірі жүр­геніне ғана шү­кіршілік етіп, бертінге дейін бала-шағасын «тістеп» жүріп өсіргені жасырын емес. Біздің алдымыз­дағы буын­ның бірінің киімін бірі киіп, бірі­нің затын бірі пайда­ла­нып, тіпті қара нан мен қара суға риза кө­ңіл­мен жетілгені мақта­нар­лық­тай нәрсе болмаса да, ол кезде ол жалпыға ортақ көрініс еді. Енді тәуелсіздік алған тұста тағы да сол драма қайталануда. Бірінің киі­мін бірі киген, тамаққа той­майтын, керек нәрсесін түгел ала алмайтын, еске түсірерлік ба­қыт­ты балалық шағы жоқ, қала­да­ғы ортаңқол, арзан пәтерлердің жал­­ғыз бөлмесінде өскендіктен, тым құры­ғанда қиялын кеңітетін ке­ңіс­тік көр­меген балалардың обал-сауабы сонда кімнің мой­нында? Осы кезде кішкентай бір нәресте түгілі, үлкен адамның өмір сүруі қымбатқа түсіп тұр. Баласына қор­ған болып жарыт­пай­ды деңіз. Сонда нәрестеге қор­ған болмаған отба­сының несі от­ба­сы? Сондық­тан жәр­дема­қы­ға жәй, салғырт, та­мақ­қа тойып алған керенау пи­ғыл­мен қарамау керек. Бұл күн тәр­тібіндегі ең өткір мәселе. Жәрдем­ақы жәй қаражат емес, оның ар­тында тағ­дыр тұр, бірдің емес, бү­кіл ұлттың тағдыры тұр...