Манкент

«Манкент» шипажайы қанат жайып жатқан бөлекшелеу биік беткей – Та­биғат-анаңыздың таңғажайып тар­туы. Шығыс жағында да қайта­лан­бас құй­қалы қыраттар, ойлы-қырлы бе­дер­лер, суы сылдыраған жыралар, бағ­зыдағы бабалардан жалғасқан мұ­ра­лар... Шипажай шіркініңіздің ауасы айрықша. Желемігі желпиді. Сама­лы­нан саумал иісі аңқиды. Бауларындағы ағаштар өзгеше өседі. Саябақтары, сая­жол­дары тыны­сыңызды ашады, гүл­зар­лары аңқыма жұпар шашады. Халық жазушысы, елінің сүйікті суреткері Шерхан Мұртаза келіншегі Ақ­бі­лекпен бірге қос өңірінде талшын аға­шы тізілген саяжолмен серуендеп ке­леді екен. «Мына каштандар жүз жа­сауға жақындап қалған-ау», – деп қоя­ды. Айт­пақшы, Шерағаңның бес кітаптан тұра­тын, Тұрар Рысқұлов ту­ралы роман-эпопеясында осы Ман­кенті­ңіз­дің мәніс­те­лер тұсы бар. Ояз бастығы Колосов­скийдің кереметтей көретін, шаршап-шалдыққанда шипа табатын саяжайы болған Манкент мүйісі осы. Тұрар Рысқұлов һәм Наталья Колосовскаямен талай қыдырған... Жергілікті жазушы-дәрігер, «Манкент» шипажайында ширек ғасыр психотерапевт боп еңбек еткен Ерсін Қой­ба­ғарұлының және Манкент ауылында тұратын өзбек ақыны Абдрахым Пра­тов­тың қойын дәптерлерінде қызықты-қызықты жағдаяттар жазылған. «Қай ақын, қай жазушы, қандай композитор қашан демалды немесе тап осы шипажайда қандай шығармаларын жазды?» дегендейін сауалдарға жауап табасыз. Мәселен, «Манкентіңізде» Асқар Тоқ­мағамбетов, Қадыр Мырза Әлі, Шәм­ші Қал­даяқов, Әкім Тарази, Анатолий Ким, Тұт­қабай Иманбекұлы, Қалаубек Тұр­сын­құлов, Мыңжасар Маңғытаев, Ахат Жақсыбаев, Көпен Әмірбек, Исраил Сапарбай, Нармахан Бегалыұлы... Айта берсеңіз, аз емес-ау. Журналистер мен композиторларды қосқанда, жүз­ден асып жығылар. Солардың жиыр­машақ­ты­сы оншақты рет, тіпті отыз­шақты мәр­те емделіп, демделген. Шәм­ші аға­мыз, Исраил және бірер компо­зи­торлар­дың әдемі-әдемі біраз әндері осында туып­ты. Махаббат дастан­дарын, әңгі­ме­лері мен хи­каяттарын «Манкенті­ңізде» кестелеген қаламгер­лер бар­шы­лық. Сіздің тілші­ңіздің де «Ма­шаттағы махаббат» атты повесі осында жазылған. Деп тіркеліпті. «Солай деңдер. Ал біз мұнда бірінші рет демалып жатырмыз. Шынында да, шипажай ғажап екен. Тұрар аға­ларың Наталья жеңгелеріңмен жүрген жер ғой, – деп күлімсірейді Шерхан Мұр­таза. – Ауырыңқырап келіп едім. Сауы­ғың­қырап, сергектеніп қайтқалы тұр­мын». «Манкентке» Байқоңыры­ңыз­­дан келушілер көп екен. Бес-алты кісі ваннадан терлеп-тепшіп шығып, дема­лыс бөлме­сінде итмұрынның шәйін ішіп отырып­ты. «Бәріміз де Байқо­ңыр­дан­быз», – деседі. Қа­раған­ды­лық композитор Есжан Әміров: «Бай­қоңырдан – Бағила, Қызыл­ор­дадан – Қалима, Аралдан – Ақзира, Ақ­тө­беден – Аққыз, Аты­рау­дан – Алтынай, Маңғыс­таудан – Мү­нира...» деп ұй­қастырып жө­нелді. «Қы­зылорданың Қалимасы біз бо­ламыз. Былтыр зейнеткерлікке шық­тым. Өмір бойы қиын жұ­мыста жүрдім. Екінші рет келуім. Ши­па­жайға. Енді, жағдай келіссе, жыл сайын келетін шығар­мын», – дейді тізесін уқалап отырған арықтау қара­торы әйел. «Ал мен Ақ­төбе облысы­ның Қара­бұтақ ауданы­нан­мын. Бесінші мәр­те емделіп жүрмін», – дейді жет­піс үш жастағы Аққыз апамыз. Қошым Кен­жеғалиев елуге енді тола­ды. «Қазақ­станның барлық түкпір­лерін түгел ара­лад­ым. Қызметіме бай­ланысты. Мына шипажайды осы кезге дейін көрмегенім дұрыс болмаған екен», – дейді Қошым ініміз. Өзі сонау Орал облысындағы атақты Қарашы­ғанақта қызмет істейтін көрінеді. «Жа­сыратыны жоқ, Сочиді де, Ялтаны да, тағысын-тағы талайларын да жатқа білеміз. Ал, бес-алты жылдан бері «Манкенттен» шықпаймын», – дейді «Қаз­трансойл» бірлестігінің белгілі ма­ма­­ны, алпыс екі жастағы Расылғали Серғазиев жұмсақ қана жымиып қойып. Шым­кент­тегі гуманитарлық-экономи­ка­лық кол­ледждің директоры Әріпхан Са­дықовтың да сүйікті демалыс және емалыс мекені «Манкент» екен. Шіркін, шипажай деп «Манкентті» айтсаңызшы! Мінекиіңіз, анау Ақсу­кент­тің шетіндегі Манкент стансасы­нан түсе­сіз. Пойыздан. Темір көліктер тізіліп тұрар. Оларды қаламасаңыз, мар­шрут­ты таксилермен «Манкент» тар­та­сыз. Он бес минөтте шипажайға жетесіз. Жеңіл ғана желемік желпіп қар­сы алады-ай. Ар­шалар мен шыр­шалар, шынарлар мен талшын­дар шоқ-шоқ боп шақырып тұрар. Қыз­ғыл­т­қоңыр үйдің алдындағы көгалдан көз алмай, баспал­дақпен биіктерсіз. Алды­ңыз­­дан, Аламат апалары бас­таған қыз­дар шы­ғар. Аламат Кәрімова – шипа­жайға орна­ластыру бөлімінің бас­тығы ғой. Корпу­сы­ңыз бен бөлмеңіз белгіленер. Кілт қолы­ңызға тиер. Қос өңі­рінде арша-шырша қаздай тізілген тас­тақ­ты-асфальтты қия жолмен биікке беттейсіз. Сол жағыңызда сарғыш, қарсы бетің­ізде қызғылт коттедждер. Оң жағы­ңызда оныншы корпус зораяр. Ұзыннан-ұзақ созылған, үш қабатты үлкен үй. Бақтияр Омаров бас­қаратын бағбандар бақтарды баптап жүрер. Қы­сы-жазы. Уақ-уақ суаттар мен жыл­тыл­даған жыл­ғалардан сың­ғыр-сыңғыр су ағар. Борис Новиков­тің коман­дасы басқа­рар сан­тех­никтеріңіз сапасына қарайтын жаб­дық­тар бөлме­ңіз­де жар­қырап тұрар. Алдымен асханаға барарсыз. Кәрима дейтін келіншек қай столға отыра­ры­ңызды белгілеп, ізетпен ертіп апарар. «Тамағы жақсы. Сіңімді. Жұғымды. Сара Жамалова дейтін қызымыз екен ғой асхана бөлімін басқаратын. Айналайын, асханадағы қыздардың әдебі әдемі, мә­дениеті жоғары», – дейді бес жыл бойы ем­деліп, демалып жүрген Айға­ным апа­мыз. Астанада тұрады екен. Сексеннің сең­гіріне беттепті өзі. Сәлден соң дәрі­гер­лерге кірерсіз. Бас дәрігер Қадыр Жұ­ма­беков қой. Сонау 1978 жылдан бері осын­да. Алматы медицина институтын тәмам­даған. Басында педиатр еді. Кейіннен ку­рортологияны көп оқыды. Физио­тера­пияға мықтап маман­дан­ды. Мәскеу­де, Киевте, Бакуде дегендей. Бүгінде жо­ғары категориялы, білікті дәрігер. Сали­қалы да салмақты, мейірбан Нариман Ергешовті де қазіргі таңда Қазақ­станның түкпір-түкпіріндегі жұртшылық жақсы біледі. Байырғы мамандар Ұмсын Ра­йым­бекова мен Дана Маманқұловадан бастап, екі-үш жылдан бері еңбектеніп жүрген Гүлхан Құлжа­баеваға дейін құр­метке ие. Аға медбике Балтанияз Сатыбал­диева­ның талап­шыл­­дығы мен талғам­шыл­дығы үйлескен. Оның командасындағы медбибілер Ал­ма­гүл Әуезова, Ділбар Убай­дуллаева, Мү­бәрәк Ерназарова, Гүлдер Нұрова, Хилала Саты­балдиева, Дилфуза Ергешова, Мәди­на Әб­дірайымова, Сапар­күл Жамалова, тағы бас­қалардың қызмет­тері­не, ілтипат-ізеттеріне республика­ңыз­дың бар­лық аймағынан, қа­ла­сы мен дала­сынан келіп емделетіндер дән риза. Уқа­лап-сылаушы мамандарыңыздан Шух­рат мырзаға, Гүл­бахира, Бақыт, Ақбө­пе­­лер­ге жазылғысы келетіндер жетіп-артылар. Шипажайдың емханасы жатақхана­лар­дан бөлек, шипалы судың қарсы бетіндегі биікте тұр. Бас дәрігер, бас медбике, барлық ауру түрлері бойынша қарайтын дәрігерлер, алуан-алуан емдеу бөлмелері – бәр-бәрі емхананың екі қабатын алып жатыр. Шипалы су бюветі баудың ішінде. 1210 метр тереңдіктен табылған жылы судың түсі сарғыштау. Ешқандай жағым­сыз иісі, ұнамсыз дәмі жоқ. Құрамында сульфат, хлор, натрий, магний, күкірт, темір, йод, бром, тағы басқа пайдалы элементтер бар, ерекше шипалы су. Суды қашан, қалай, қанша мөлшерде ішу керектігін емдеуші дәрі­гер­лер белгілейді. Жы­лы­дай ішілген суыңыз асқазанның, ішек­тердің, өт жол­дарының, өзге де ағзалар­дың жағдай­ларын жақсартады. Тырысу, түйілу үде­рістерін кетіреді, асқазанды, ішектерді, өт қалтасын, буындарды, омырт­қаны, белді, жалпы жүйкені түрлі аурулардан арылтады. Ауыз бен мұрынды, тамақты, қызыл иекті де емдеуге болады. Ман­кент суының қасиеті туралы таңғала айта­тындар аз емес. – Алдағы жылдары урологиялық кешенді емдеу саласын ашпақ ойдамыз. Әзір­ліктер жасалып жатыр. Жаңа әдіс­темелер, жаңа жабдықтар жағын зерт­теудеміз, – дейді бас дәрігер Қадыр мырза. Шипажайыңыздың тарихы тіпті ертеден басталады. Сонау 1921 жылғы 13 мамырда В.И.Лениннің «Демалыс үйлері туралы» атақты Декретке қол қойғаны аян. Кеңес кезінде тарихыңыз түгелдей «күн көсемнің» декреттерінен басталу­шы еді ғой. 1922 жылы Шымкент өлкелік атқару кеңесі шешім шығарған. Сол кездегі Ақсу ауылының маңынан демалыс үйін ұйымдастыру үшін 225 гектар жер бөлінген. Демалыс үйі 1924 жылдан жұмыс істей бастапты. 1926 жылы 20 бөлмесі, 2 залы бар №1 жатақхана салыныпты. Ол осыдан бес-алты жыл бұрын ғана бұзыл­ған. Қазіргі емхананың орнын­да­тұғын. Екінші дүниежүзілік соғыс тұсында госпитальға айналыпты. 1947 жылдан бір лекте 120 адам қабыл­дай­тын дема­лыс үйі бірте-бірте кеңейіп, бірнеше корпус бой көтеріпті. 300 орындық клуб 1962 жылы пайдалануға беріліпті. Үш қабатты орталық корпус 1975 жылы қатарға қосылыпты. Сексенінші жыл­дар­дың ортасынан тоқса­нын­шы жыл­дар­ға дейін әжептәуір көркейіп-гүл­денген, нығайған шипажай газ бен электр жарығы, тағы басқа мәселелер қиын­даған 1996-2000 жыл­дары желтоқ­сан – мамыр айларында жабылып қалып, тіпті, мүлде жойылып кете жаздаған жағдай­ларды да бастан кешкен. 1994 жылдан акционерлік қо­ғамға айналған «Манкент» шипа­жайын ұзақ уақыт бойы абзал ағаңыз, өзбек-қазақ түгел құрмет тұта­тын ақ­сақалыңыз Азат Қорғанов бас­қарған. Әне­бір әр­кіл-тәркіл, қилы-қиын кезең­дер­ден аман-есен алып өт­кен де негізінен сол кісі. Азат Қор­ғановтың озат тірліктері, қыз­ғыш құс­тай қорғай білген қажыр­лы­лығы бол­мағанда, бұл шипажайы­ңыздың талан­ға түсіп, таражға кетуі де мүмкін еді. Бүгінде баяғы Манкентіңіз Сайрам дей-тұғын ауданның аумағында. Бұл аймақта бауырлас, бауырмал қазақ пен өзбек жұрты қашаннан-ақ бірлік пен ынтымақты байрақтайын биік көтеріп, тату-тәтті тірлік кешулі. «Манкент ши­па­жайы» ААҚ-ына Хамрақұл Азатұлы Қорғанов жетекшілік жасай­ды. Он жыл­дан бермен қарата. – Ең ескі, ең үлкен екінші кор­пустың орнындағы қызу құрылысты көрген шы­ғар­сыздар? – дейді Бас директор Хамра­құл Азатұлы жылы жүз­бен күлімсірей сөйлеп. – Құдай қа­ласа, арғы көктемде 495 орындық асханаға қоса 100 орындық жатынжайы, дене шынықтыру залы бар, үш қабатты үлкен корпус пайдалануға беріледі. Жаңа асхана біткен соң тамақ мәселесі қазіргіден де жақсара түседі. Біз жыл сайын жаңадан бір-екі емдеу әдісін ендіреміз. Биыл да сөйттік. Бүгін­де 24 корпус жұмыс істейді. Көпшілігі – заманауи коттедждер. Шипажайда 200 адам еңбек етеді. Жазғы маусымдарда демалушылар 800-ге жетеді. Қазақ­станы­­мыздағы тұрақтылық, татулық – бар­шамыздың бақытымыз. Жылдан-жыл­ға жұмысты жақсарта түсу, жа­ңар­та беру, емделушілер мен демалу­шы­лардың алғысын алуға құлшыну – басты мақ­сатымыз. Мінеки, бұрынғы алма баудың орнына жаңа бақ орнады. Өсіп, жетіліп қалды. Көрдіңіздер ме? Әнеки, қарағай­лы тоғай, шыршалы шоқ жасап қойдық. Әр жыл сайын 600 түпке дейін сәндік ағаш көшеттерін отыр­ғызамыз. Гүлзар­ларды түрлен­діріп отырамыз. Шипажайдың ғажайып қосалқы ша­руа­шылығы анау адырыңыздың арғы жа­ғында. Жеті гектар бау егілген. Алма, өрік, жүзім, алқоры, асқабақ, қырық­қа­бат, қияр, пияз, сарымсақ осы бау-бақша мен он бес сотық жерде жасалған жы­лы­жай­дан. Ет пен сүт те қосалқы ша­руа­шы­лықтан. Жайылым мен шабын­дыққа, мал азығы жемшөпке арнал­ған 160 гектар жер де құнарлы. Осындай жағ­даят­тардың арқасында жолдама баға­сын тым қымбаттатып жібермей, бірқалыпты ұстауға мүмкіндік туады. Себебі, қосалқы шаруашылық арқылы қол жеткізілетін азық-түлік түрлерінің бағасы базардағы­дан 10-15 пайызға арзанға түседі. – Шығынның орнын осылай жаба­мыз. Негізінен ақшаның көбі тамаққа жұм­салады ғой, – дейді Бас директор Хам­ра­құл мырза. – Біздің шипажайда бай-бағ­ландарға да лайықты коттедждер, тиісті жағдайлар баршылық. Орташа­лар­ға да оңтайлы орындар сайланғ­ан. Жағ­дайлары төменіректерге де мүмкіндіктер қарас­ты­рылған. Жолдамалар бағалары тәулігіне 3800-4800 теңгеден бастап бірте-бірте 5400-6300 және 7830-9000 теңгеге дейін. Шипажайдың шығыс тұсында, бая­ғыдан келе жатқан қарағайлы, шынар­лы саябақтың жанында қос бассейн жұмыс істейді. Тү-у Ақсу-Жабағылы таулары­нан жететін мөлдір суға осында шомы­ла­сыз. Жаз айларында. «Ман­кенті­­ңіз­дің» қосал­қы шаруашылығында 2011 жыл­­дан жыл­қы бағыла бастайды. Құдай қаласа, келешекте қымыз бапта­лып, дастар­қаныңыз­дан берік орын алмақшы. Мінекиіңіз, Манкенттің бүгіні осын­­­дай. Келешек кенеркөгі қазіргіден де көрікті бола бермек. Мархабат БАЙҒҰТ.