Егемен ел болғанымызға 20 жылға жақындаса да, өткен тарихқа сын көзімен қарап, патшалық Ресейдің отаршылдық саясаты мен кеңестік тоталитарлық кезеңнің зардаптарын барынша аша алмай келеміз. Сондықтан халқымыздың елеулі бөлігінде отаршылдық пен кешегі тоталитарлық жүйе кезіндегі саяси бодандық пен жалтақтықтың көрінісі әлі толық жойыла қоятын емес. Ал адамзат тарихына зер салсақ, қанша халық мемлекет құруды армандап, тарих қойнауына кетті, қазір де қаншасы өзінің мемлекетін құра алмай отыр. Осының барлығы әлеуметтік мазмұны мен саяси сипаты жағынан басқа қоғамда тәуелсіз сананы қалыптастыруды өткір мәселе етуде.
Тәуелсіздік – әрбір мемлекеттің атрибуты десек, ал бостандық, азаттық пен еркіндік сол мемлекеттің әрбір мүшесінің асқақ арманы мен өмір сүру тәсілі екені аян. Осы қасиетті ұғымдар үшін талай соғысты басынан өткізгенімен, әртүрлі алаауыздық пен тақ үшін бақталастықтан өз тұтастығын сақтай алмаған қазақ халқы ХVІІІ ғасырдың басынан бастап бірте-бірте билігінен айырыла бастады. Бұл, әсіресе, ХІХ ғасырдың ортасынан қатты қарқын алған болатын. Саяси-құқықтық реформаның, «Уақытша ережелердің» жүзеге асуы қазақ елін патшалық Ресейге толық бағындырып, өлкенің сулы, нулы жерлері мен көлдерін соның меншігіне айналдырған еді. Ресей әкімшілігі мұнымен шектелмей, жергілікті халықтың тіліне, дініне, діліне шабуыл жасап, орыстандыру саясатын да белсенді жүргізді. Бұған Алаш көсемдерінің еңбектері толық дәлел бола алады. Ал кеңестік кезеңде басқаны былай қойғанда 700 қазақ мектебінің жабылып, жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтай орыс және аралас мектептердің қаптауы, орыс тілін білмесең қызмет ала алмауың, жоғары оқу орны есігінің жабық болуы аз қиындықтар ма еді? Сөйтіп, Тәуелсіздік біздің елдің сан жылдар аңсаған арманы, қол жеткізер қиялына айналған болатын.
Отарлық езгісіне төзбей, соңғы екі ғасырда халқымыз өз бостандығы жолында екі жүзден артық ұлт-азаттық көтерілістерге шықты. Сансыз батырларымыз бен қайраткерлеріміз азаттық таңы үшін жанын пида етті. Солардың ішінде Сырым Датұлының, Исатай мен Махамбеттің, Кенесарының, Жанқожаның, Есеттің Атырауды, Арқаны, Сыр бойын, қазақ елін тұтас қамтыған көтерілістері халық жадында мәңгілік қалып қойды.
Тәуелсіздік үшін күрес өткен ғасырдың басында қазақ көгіне үркердей топтанып шыққан Алаштың аса көрнекті саяси тұлғалары – Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы, т.б. отаршылдық зардаптарын терең пайымдап, бостандықты ұлы мұрат етті. Сол себепті де олардың 1917 жылғы ақпан төңкерісінде Николай ІІ тақтан түсірілгенде: «Азаттық таңы атты. Тілекке құдай жеткізді. Күні кеше құл едік, енді бұ күн теңелдік» деп, барша Алаш баласынан сүйінші сұрап, айрықша қуанып еді. Бірақ көп ұзамай бұл қуаныш бекерге айналды. Осыны анық байқаған және осы бір аралық кезеңді халық мүддесіне пайдаланып қалғысы келген Алаш көсемдері «түрі жағынан да, мазмұны жағынан да ұлттық болатын мемлекеттік құрылымға қол жеткізуге» ұмтылды, Алашорда автономиясын құрды. Алайда, олар арманына жете алмады. Бірақ азаттық үшін күрестерін кеңестік кезеңде де басқа амалдармен толастатқан жоқ. Ахмет Байтұрсынұлының қазақтың автономиялық мемлекеті туралы 1920 жылдың 17 мамырында Ленинге арнайы хат жазуы осының шынайы көрінісі еді. Қазақ халқы үшін аса принципті мәселе көтерген бұл хатқа формальді болса да, еш жауап берілмеді. Ал шетелде жүрген Мұстафа Шоқай: «Біз құл болып тұра алмаймыз. Біз ұлт азаттығымызды аламыз», деп ашық саяси айқасқа шықты.
Социализмнің тап күресі туралы теориясы ұлтымыздың бірлігіне сына болып қағылды. Ежелден елдің ішкі және сыртқы тірлігін бірге атқарып келе жатқан тұтас қазақты осы солақай саясат сан түрлі жікке – байларға, қожа-молдаларға және кеңес көсемдерінің тілімен айтқанда, «пролетариатқа» – кедейге бөлді. Ал социализм дамыған сайын тап күресі күшейе түседі деген аса қауіпті саяси тұжырым 37-жылдары халқымыздың бар қаймағын сылып алды. Ұлтының мүддесін бірінші кезекке қойған оқығанның барлығы дерлік қудаланды. Бұл арнайы ұйымдастырылған зобалаң еді. Мұның барлығы қазақтың көкірегінде мұз болып қатып, сеңдей сірескен болатын. Тіпті «кемелденген коммунизмге аяқ басқан» кездің өзінде бүкіл кеңестік кеңістікті дүр сілкіндірген Желтоқсан көтерілісінің әлем көгінде найзағайдай жарқ ете қалуы да жайдан-жай болған жоқ.
Міне, сөйтіп атақты ақынымыз Жұбан Молдағалиевтың сөзімен айтқанда, «мың өліп, мың тірілген» қазақтың шын қуанатын бақытты күні тек 1991 жылғы 16 желтоқсанда ғана туды. Осы күні жарияланған «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заң адамзаттың саяси сахнасына жаңа тұрпатты мемлекет келгенін мәлім етті. Онда Қазақстан Республикасы – тәуелсіз, демократиялық және құқықтық мемлекет әрі ол өз территориясында өкіметтік билікті, өзінің ішкі және сыртқы саясатын дербес өзі белгілейді, өзі жүргізеді деген қағидалар тайға таңба басқандай айқын жазылды. Бұлай ету тек еліміз еркіндік, мемлекетіміз тәуелсіздік алғаннан кейін ғана мүмкін болды. Сол себепті де бұл күн қазақтың санғасырлық тарихына Ұлы мейрам ретінде алтын әріппен жазылды, қазақ қазақ болып жер бетінде барда солай болып қалады да.
Осылай дей отырып, елдің егемендігі мен мемлекетіміздің тәуелсіздігі бүгінімізге не берді деген мәселеге келсек, қысқаша ғана мыналарды айтуға болар еді. Кеше біз мемлекет ретінде де, ұлт ретінде де толыққанды дами алған жоқпыз. 70 жылдық кеңестік кезеңде Қазақстанды, жергілікті халықтың атын алып отырған елді екі-ақ қазақтың басқарғаны сіздерге мәлім. Өзімізді өзіміз басқарып, өз тізгініміз өзімізде болып, жердің де, елдің де иесі енді өзіміз болдық. Осыған сәл болса да зер салып көрейікші, сонда тәуелсіздік ұғымының құдіретті күшіне еріксіз бой алдырасыз.
Еліміздің ең алғашқы құжаты – мемлекетіміздің егемендігі туралы Декларацияда «Республикада тұратын халықтарды топтастыру мен олардың достығын нығайтуды бірінші дәрежелі міндет деп санайды» деп жазылғанындай, халқымыздың бірлігі мен ынтымағы, көп этносты Қазақстанның тұтастығы сақталып қана отырған жоқ, ол еркін дамуда. Бұл – біздің басты байлығымыз. Бұл – мемлекетіміздің, Президентіміздің сара саясатының нәтижесі. Еліміздің саяси саралануы да, әлеуметтік ахуалының артуы да, экономикасының дамуы да, құқықтық негізінің қалануы да осы парасатты пайымдылыққа негізделіп отыр. Осының арқасында бүгінгі күні Қазақстан әлемдік саясатта өзіндік орны бар, басқалармен терезесі тең мемлекетке айналды. Қазақ елін дүние жүзі таныды.
Мұның барлығына мың мәрте шүкіршілік ете отырып, жаңа заманның жаңа басталғанын да ескеруміз қажет. Сондықтан түгендейтін де, тыңнан іздейтініміз де жетерлік. Сәл ғана өзімізге сын көзімен қарайықшы. Сан ғасыр аңсап, армандап қол жеткен тәуелсіздік бұқара халқымыз арасында түгелдей шынайы рухани серпіліс туғыза алып отыр ма? Бүгінгі тәуелсіздігіміз тұғырлы болуы үшін алда әлі не істеуіміз қажет? Осы мәселелерге де аз-кем тоқтай кетсек.
Тәуелсіз сананың қалыптасуы үшін қоғамдағы демократиялық факторлардың ерекше маңызы бар екені белгілі. Бұл бағытта 20 жылда күрделі өзгерістер жүзеге асты. Дегенмен, тоталитарлық жүйеден демократиялық жүйеге өтуде төте жол жоқ екенін біздің тәжірибеміз де көрсетіп отыр. Бір жағынан жаңа саяси институттар жетіліп, нарықтық қоғамдық қатынастар өмірге етене еніп жатса, екінші жағынан кеңестік жүйенің болмыстары да оп-оңай орын босататын емес. Сондықтан да, заңдарымызды жетілдіре отырып, соған негізделген демократиялық кеңістікті кеңейте түскен ләзім. Негізгі заңымыздағы «мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық» деп үлкен әріппен жазылған қағида біздердің күнделікті салт-дәстүрімізге айналғаны жөн.
Тәуелсіздік үшін күрескен, ең бірінші осы мемлекетті құрған қазақ халқы. Олай болса, мемлекетіміздің бүгінгі ұлттық сипатына бей-жай қарауға болмайды. Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы Декларация мен Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Конституциялық заңда жазылған ұлттық мемлекеттікті сақтау, қорғау және нығайту жөнінде шаралар қолданады деген біздің бүгініміз үшін аса қажетті, келешегіміз үшін де қажет қағидалар кейінгі кезде естен шыға бастаған сияқты. Сонда тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында қазақтың үлес салмағы аздау кезде ұлттық мемлекет болдық та, ал халқымыз еліміздің басым көпшілігі болғанда көп ұлттылыққа айналдық па?
Қазіргі кенжелеу келе жатқан рухани саладағы кейбір қайшылықты мәселелер мемлекеттің ұлттық сипатын жетілдіре алмай отырғанымыздан ба деген ойлар жоқ емес. Осы туралы бірер ойымды ортаға сала кетсем.
Рухани әлеміміздің басты арқауы – ана тіліміз. Алайда, мемлекеттік мәртебеге 1989 жылы ие болған қазақ тілінің бүгінгі ахуалы жұртқа аян. Халқымыздың рухани ұстаздарының бірі Бауыржан Момышұлының осыдан 60 жылдай бұрын айтқанындай, «өзінің ана тілінің үдесіне жете алмай – құр қалғандарды, ұлт мақтаныш сезімінен, ұлт намысынан ажырап, «шөре-шөре» болып» жүргендерді қазір де еркін кездестіруге болады. Ұл-қыздарымызды түгел дерлік қазақ мектептерінде оқытып, өз ана тілінде білім алуына жағдай жасай алмай отырмыз. Бүгінгі орта мектептегі, орта арнаулы және жоғары оқу орындарындағы орыс топтарының басым көпшілігі – өзіміздің ұрпақтарымыз.
Өздеріңізге белгілі, Елбасымыз биылғы Жолдауында «Біздің міндетіміз – 2017 жылға қарай мемлекеттік тілді білетін қазақстандықтар санын 80 пайызға дейін жеткізу керек. Ал 2020 жылға қарай олар кемінде 95 пайызды құрауы тиіс» деп нақты мәселе қойды. Алайда, Жолдаудан бері біраз уақыт өтсе де, осы үлкен міндет отбасынан бастап қоғамдағы мемлекеттік тілге қатысты барлық құрылымдардың, халықтың жаппай рухани сілкінісін туғызып отыр деу қиын. Әсіресе, қыз-келіншектер қызмет ететін денсаулық саласы, байланыс мекемелерінде, сондай-ақ коммерциялық жүйелер мен банктерде қазақ тілі кеңестік кезеңдегідей «аман-есен» отыр. Менің бұған Астана қаласының кейбір ұйымдарында болғанда көзім жетті.
Тәуелсіздік сананы қалыптастыруда бұқаралық ақпарат құралдарының орны ерекше екені белгілі. Жаңа заман жаңа ақпарат кеңістігін алып келді. Құдайға шүкір, қазақ тіліндегі басылымдар бірте-бірте көбеюде. Электронды ақпарат құралдары ішінен мен республикалық радионы ерекше атар едім. Әсіресе, «Қайырлы таң, Қазақ елі» сияқты радиохабарларды кім-кімнің болса да сүйіп тыңдайтыны белгілі. Тек әттеген-айы радионы бүгінгі жастар тыңдай бермейді. Ал электронды ақпарат құралдары ішінен өзінің бейнелеушілік (бейне, дыбыс) мүмкіндіктерінің артықшылығымен, уақыт жағынан ұтымдылығымен өзге ақпарат құралдарына қарағанда мобильді әсер күшінің басымдығымен ерекше болып отырған телевизиялық хабарлар ұлтымыздың рухани сұранысын толық қанағаттандыра алмай отыр.
Қазіргі кейбір мәліметтерге қарағанда, еліміздің 95 пайызы ақпаратты негізінен телевизия арқылы алады екен. Әлеуметтік зерттеулер көрсеткендей, халқымыздың 18-ден бастап 60-тан асқандардың жартысы (40-50 пайызы) теледидарды пайдаланады. Жастардың 5 пайызы ғана газет-журнал оқиды. Жас ұрпақ негізінен ұлтымыздың рухани сұранысынан алыстау телехабармен қалыптасып отыр деуге болады. Кітап оқу қалды. Кешегі кітап оқырмандары бүгін азайып, телевизия адамдарды кітаптан тартып алып, жаппай көрермен етіп отыр. 20 жылда бір ұлттық (мен этностық мағынадағы ұлттықты айтып отырмын) телеарна аша алмай отырғанымыз да бүгінгі шындығымыз.
Тәуелсіздік халқымыздың рухани өркенінің өзегі саналатын дәстүрлі дінімізбен қайта қауышуға алып келгенінен дау жоқ. Дінге сенушілер көбейіп, діни бірлестіктердің саны артты. Осы аймақтың ежелден жалғыз иесі болып келе жатқан қазақтың дәстүрлі ислами бірлестіктері бес есеге өсті. Мешіттер көбейіп, көптеген діни мектептер ашылды. Олар имандылық пен ізгіліктің орнына айналуда. Дегенмен, соңғы жылдары 70-тен астам ағым-секталарды біріктіріп отырған әр түрлі діни ұйымдардың еліміздің бірлігіне, мемлекетіміздің ұлттық қауіпсіздігіне нұқсан келтіруі мүмкін деп зиялы қауымның толғанулары негізсіз емес. 300-ден астам католиктер мен протестанттардың миссионерлері қазақ елінің шектен тыс «демократияшылдығын», басқа елдерге қарағанда біздегі діни бірлестіктерді тіркеу рәсімдерінің жеңілдігін ұтымды пайдаланып, миссионерлік іс-қимылдарды кең көлемде әрі белсенді жүзеге асыруда. Бұлар тіпті өздерінің миссионер екенін жасырмай, көшелерде ашық әрекет етуде. Мұны Конституцияда көрсетілген идеологиялық әралуандылық деп тануымыз керек пе? Менің түсінігімше, бұл – діни экстремизм. Өйткені, Шетел сөздігінде (Словарь иностранных слов) мынандай түсініктеме бар: «Миссионер – лицо, занимающееся распространением религии среди населения с иным вероисповедением; как правило миссионер выполняет функции идеологической экспансии». Миссионердің негізгі мақсаты – өз дінінің қатарына тарту. Бұл үшін олар ешнәрседен тайынбайды. Кейбір біздің қара көздеріміздің жүгіріп соларға қызмет етуі – негізінен ақшаның әрекеті.
Діннің мемлекеттен, мемлекеттің діннен бөлек екендігі белгелі. Алайда, бұл мемлекет пен діннің арасында қытай қорғаны тұр дегендік болмауы керек. Өйткені, ислам діні ұлтымыздың рухани бастау көздерінің бірі ғана емес, бірегейі. Дәстүрлі дініміздің қайырымдылық пен имандылық ұғымдарын елемеу әлеуметтік бейнемізге күрделі һәм қайшылықты өзгерістер әкелмейтініне кім кепілдік бере алады? Мемлекетіміздің жалпы дінге, оның ішінде ұлтымыздың ежелден келе жатқан ислам дініне бейтараптығынан ұтылмасақ, әсте ұтпаймыз. Ресей Федерациясының дін туралы заңы «Ресей тарихындағы, оның қалыптасуы мен дамуындағы православиенің ерекше рөлін мойындай отырып» деген сөздерден басталса, біздің заңымызда ислам діні жөнінде бір ауыз сөз жоқ.
Тәуелсіздікті ұлттық рухты көтерудің маңызды факторы ретінде насихаттау да бізде кенже келеді. Осы орайда Мұстафа Шоқайдың «ұлттық рухсыз ұлт тәуелсіздігі болмайды» деген өсиетін еске сала кетсем артық болмас. Бүгінгі сан-салалы жетістіктерді, кездесіп жатқан қиыншылықтарды таразы басына салып, тәуелсіздіктің құндылығын халыққа байыпты да ұтымды жеткізе алғанда ғана ата-бабаларымыз сан ғасыр армандап, сол үшін жандарын пида еткен Тәуелсіздікті саяси, экономикалық және рухани жағынан толық тұғырлы ете аламыз.
Әбдіжәлел БӘКІР, саяси ғылымдардың докторы.