Тәуелсіз сана

Егемен ел болғанымызға 20 жылға жақындаса да, өткен тарихқа сын көзімен қарап, патшалық Ресейдің отаршылдық саясаты мен кеңестік тоталитарлық кезеңнің зардаптарын барынша аша алмай келеміз. Сондықтан халқымыздың елеулі бөлігінде отар­шыл­дық пен кешегі тоталитарлық жүйе кезіндегі саяси бодандық пен жалтақтықтың көрінісі әлі толық жойыла қоятын емес. Ал адамзат тарихына зер салсақ, қанша халық мемлекет құруды армандап, тарих қойнауына кетті, қазір де қаншасы өзінің мемлекетін құра алмай отыр. Осының барлығы әлеуметтік мазмұны мен саяси сипаты жағынан басқа қоғамда тәуелсіз сананы қалыптастыруды өткір мәселе етуде. Тәуелсіздік – әрбір мемлекеттің атрибуты десек, ал бостандық, азат­тық пен еркіндік сол мем­лекеттің әрбір мүшесінің асқақ арманы мен өмір сүру тәсілі екені аян. Осы қасиетті ұғымдар үшін талай соғысты басынан өт­кіз­генімен, әртүрлі алаауыздық пен тақ үшін бақ­таластықтан өз тұтас­ты­ғын сақтай алмаған қазақ халқы ХVІІІ ғасырдың басынан бастап бірте-бірте билігінен айырыла бастады. Бұл, әсіресе, ХІХ ғасырдың ортасынан қатты қарқын алған болатын. Саяси-құқықтық реформаның, «Уақытша ереже­лердің» жүзеге асуы қа­зақ елін патшалық Ресейге толық бағындырып, өлкенің сулы, нулы жерлері мен көлдерін соның меншігіне айналдырған еді. Ресей әкімшілігі мұнымен шектелмей, жергілікті халықтың тіліне, дініне, діліне шабуыл жасап, орыстандыру саясатын да белсенді жүргізді. Бұған Алаш көсемдерінің еңбектері толық дәлел бола алады. Ал кеңестік кезеңде басқаны былай қойғанда 700 қазақ мектебінің жабылып, жаңбырдан кейінгі саңырауқұлақтай орыс және аралас мектептердің қаптауы, орыс тілін білмесең қызмет ала алмауың, жоғары оқу орны есігінің жабық болуы аз қиындықтар ма еді? Сөйтіп, Тәуелсіздік біздің елдің сан жылдар аңсаған арманы, қол жеткізер қиялына айналған болатын. Отарлық езгісіне төзбей, соңғы екі ға­сырда халқымыз өз бостандығы жолында екі жүзден артық ұлт-азаттық көтерілістерге шықты. Сансыз батырларымыз бен қайрат­кер­леріміз азаттық таңы үшін жанын пида етті. Солардың ішінде Сырым Датұлының, Исатай мен Махамбеттің, Кенесарының, Жан­қожаның, Есеттің Атырауды, Арқаны, Сыр бойын, қазақ елін тұтас қамтыған көте­рі­лістері халық жадында мәңгілік қалып қойды. Тәуелсіздік үшін күрес өткен ғасырдың басында қазақ көгіне үркердей топтанып шыққан Алаштың аса көрнекті саяси тұл­ғалары – Әлихан Бөкейхан, Ахмет Бай­тұр­сынұлы, Міржақып Дулатұлы, т.б. отар­шыл­дық зардаптарын терең пайымдап, бос­тан­дықты ұлы мұрат етті. Сол себепті де олардың 1917 жылғы ақпан төңкерісінде Ни­колай ІІ тақтан түсірілгенде: «Азаттық таңы атты. Тілекке құдай жеткізді. Күні кеше құл едік, енді бұ күн теңелдік» деп, барша Алаш баласынан сүйінші сұрап, ай­рықша қуанып еді. Бірақ көп ұзамай бұл қуа­ныш бекерге айналды. Осыны анық бай­қаған және осы бір аралық кезеңді халы­қ ­мүддесіне пайдала­нып қалғысы келген Алаш көсемдері «түрі жағынан да, мазмұны жағынан да ұлттық болатын мемлекеттік құрылымға қол жеткізуге» ұмтылды, Алашорда автономиясын құрды. Алайда, олар арманына жете алмады. Бірақ азаттық үшін күрестерін кеңестік кезеңде де басқа амалдармен толастатқан жоқ. Ахмет Байтұр­сын­ұлы­ның қазақтың автономиялық мемлекеті туралы 1920 жыл­дың 17 мамырында Ленинге арнайы хат жазуы осының шынайы көрінісі еді. Қазақ халқы үшін аса принципті мәселе көтерген бұл хатқа формальді болса да, еш жауап берілмеді. Ал шетелде жүр­ген Мұстафа Шоқай: «Біз құл болып тұра алмаймыз. Біз ұлт азаттығымызды аламыз», деп ашық саяси айқасқа шықты. Социализмнің тап күресі туралы тео­рия­сы ұлтымыздың бірлігіне сына болып қағылды. Ежелден елдің ішкі және сыртқы тірлігін бірге атқарып келе жатқан тұтас қазақты осы солақай саясат сан түрлі жікке – байларға, қожа-молдаларға және кеңес көсемдерінің тілімен айтқанда, «пролета­риат­қа» – кедейге бөлді. Ал социализм дамыған сайын тап күресі күшейе түседі деген аса қауіпті саяси тұжырым 37-жылдары халқы­мыздың бар қаймағын сылып алды. Ұлты­ның мүддесін бірінші кезекке қойған оқы­ғанның барлығы дерлік қудаланды. Бұл арнайы ұйымдастырылған зобалаң еді. Мұның барлығы қазақтың көкірегінде мұз болып қатып, сеңдей сірескен болатын. Тіпті «кемелденген коммунизмге аяқ басқан» кездің өзінде бүкіл кеңестік кеңістікті дүр сілкіндірген Желтоқсан көтерілісінің әлем көгінде найзағайдай жарқ ете қалуы да жайдан-жай болған жоқ. Міне, сөйтіп атақты ақынымыз Жұбан Молдағалиевтың сөзімен айтқанда, «мың өліп, мың тірілген» қазақтың шын қуанатын бақытты күні тек 1991 жылғы 16 желтоқ­сан­да ғана туды. Осы күні жарияланған «Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заң адамзаттың саяси сахнасына жаңа тұрпатты мемлекет келгенін мәлім етті. Онда Қазақ­стан Республикасы – тәуелсіз, демократия­лық және құқықтық мемлекет әрі ол өз территориясында өкіметтік билікті, өзінің ішкі және сыртқы саясатын дербес өзі белгілейді, өзі жүргізеді деген қағидалар тайға таңба басқандай айқын жазылды. Бұлай ету тек еліміз еркіндік, мемлекетіміз тәуелсіздік алғаннан кейін ғана мүмкін болды. Сол себепті де бұл күн қазақтың санғасырлық тарихына Ұлы мейрам ретінде алтын әріп­пен жазылды, қазақ қазақ болып жер бетінде барда солай болып қалады да. Осылай дей отырып, елдің егемендігі мен мемлекетіміздің тәу­ел­сіздігі бүгінімізге не бер­ді деген мә­се­леге келсек, қысқаша ғана мы­на­ларды ай­ту­ға болар еді. Кеше біз мемлекет ретінде де, ұлт ретінде де толыққанды дами алған жоқпыз. 70 жылдық кеңестік кезеңде Қазақ­станды, жергілікті халықтың атын алып отырған елді екі-ақ қазақтың басқарғаны сіздерге мәлім. Өзімізді өзіміз басқарып, өз тізгініміз өзі­мізде болып, жердің де, елдің де иесі енді өзіміз болдық. Осыған сәл болса да зер салып көрейікші, сонда тәуелсіздік ұғымы­ның құдіретті күшіне еріксіз бой ал­дырасыз. Еліміздің ең алғашқы құжаты – мем­ле­кетіміздің егемендігі туралы Декларацияда «Республикада тұратын халықтарды топ­тастыру мен олардың достығын нығайтуды бірінші дәрежелі міндет деп санайды» деп жазылғанындай, халқымыздың бірлігі мен ынтымағы, көп этносты Қазақстанның тұ­тас­тығы сақталып қана отырған жоқ, ол еркін дамуда. Бұл – біздің басты байлығымыз. Бұл – мемлекетіміздің, Президентіміздің сара саясатының нәтижесі. Еліміздің саяси саралануы да, әлеуметтік ахуалының артуы да, экономикасының дамуы да, құқықтық негізінің қалануы да осы парасатты пайым­дылыққа негізделіп отыр. Осының арқа­сында бүгінгі күні Қазақстан әлемдік саясатта өзіндік орны бар, басқалармен терезесі тең мемлекетке айналды. Қазақ елін дүние жүзі таныды. Мұның барлығына мың мәрте шүкір­ші­лік ете отырып, жаңа заманның жаңа бас­тал­ғанын да ескеруміз қажет. Сондықтан тү­гендейтін де, тыңнан іздейтініміз де жетерлік. Сәл ғана өзімізге сын көзімен қа­рай­ық­шы. Сан ғасыр аңсап, армандап қол жеткен тәуелсіздік бұқара халқымыз арасында түгелдей шынайы рухани серпіліс туғыза алып отыр ма? Бүгінгі тәуелсіздігіміз тұ­ғыр­лы болуы үшін алда әлі не істеуіміз қа­жет? Осы мәселелерге де аз-кем тоқтай кетсек. Тәуелсіз сананың қалыптасуы үшін қо­ғамдағы демократиялық факторлардың ерек­ше маңызы бар екені белгілі. Бұл ба­ғытта 20 жылда күрделі өзгерістер жүзеге асты. Дегенмен, тоталитарлық жүйеден демократия­лық жүйеге өтуде төте жол жоқ екенін біздің тәжірибеміз де көрсетіп отыр. Бір жағынан жаңа саяси институттар жетіліп, нарықтық қоғамдық қатынастар өмірге етене еніп жатса, екінші жағынан кеңестік жүйенің бол­мыс­тары да оп-оңай орын бо­сататын емес. Сондықтан да, заңдарымызды жетілдіре отырып, соған негізделген демо­кра­тиялық кеңістікті кеңейте түскен ләзім. Негізгі заңымыздағы «мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық» деп үлкен әріп­пен жазылған қағида біздердің күнделікті салт-дәстүрімізге айналғаны жөн. Тәуелсіздік үшін күрескен, ең бірінші осы мемлекетті құрған қазақ халқы. Олай болса, мемлекетіміздің бүгінгі ұлттық сипа­тына бей-жай қарауға болмайды. Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы Декларация мен Мемлекеттік тәуел­сіздігі туралы Конституциялық заңда жа­зылған ұлттық мемлекеттікті сақтау, қорғау және нығайту жөнінде шаралар қолданады деген біздің бүгініміз үшін аса қажетті, келешегіміз үшін де қажет қағидалар кейінгі кезде естен шыға бастаған сияқты. Сонда тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында қа­зақ­тың үлес салмағы аздау кезде ұлттық мемлекет болдық та, ал халқымыз еліміздің ба­сым көпшілігі болғанда көп ұлттылыққа айналдық па? Қазіргі кенжелеу келе жатқан рухани саладағы кейбір қайшылықты мәселелер мемлекеттің ұлттық сипатын жетілдіре алмай отырғанымыздан ба деген ойлар жоқ емес. Осы туралы бірер ойымды ортаға сала кетсем. Рухани әлеміміздің басты арқауы – ана тіліміз. Алайда, мемлекеттік мәртебеге 1989 жылы ие болған қазақ тілінің бүгінгі ахуалы жұртқа аян. Халқымыздың рухани ұстаз­дары­ның бірі Бауыржан Момышұлының осы­дан 60 жылдай бұрын айтқанындай, «өзінің ана тілінің үдесіне жете алмай – құр қалғандарды, ұлт мақтаныш сезімінен, ұлт намысынан ажырап, «шөре-шөре» болып» жүргендерді қазір де еркін кездестіруге болады. Ұл-қыздарымызды түгел дерлік қазақ мектептерінде оқытып, өз ана тілінде білім алуына жағдай жасай алмай отырмыз. Бүгінгі орта мектептегі, орта арнаулы және жоғары оқу орындарындағы орыс топтары­ның басым көпшілігі – өзіміздің ұр­пақ­тарымыз. Өздеріңізге белгілі, Елбасымыз биылғы Жолдауында «Біздің міндетіміз – 2017 жыл­ға қарай мемлекеттік тілді білетін қазақ­стандықтар санын 80 пайызға дейін жеткізу керек. Ал 2020 жылға қарай олар кемінде 95 пайызды құрауы тиіс» деп нақты мәселе қойды. Алайда, Жолдаудан бері біраз уақыт өтсе де, осы үлкен міндет отбасынан бастап қоғамдағы мемлекеттік тілге қатысты бар­лық құрылымдардың, халықтың жаппай рухани сілкінісін туғызып отыр деу қиын. Әсіресе, қыз-келіншектер қызмет ететін ден­саулық саласы, байланыс мекемелерінде, сондай-ақ коммер­ция­лық жүйелер мен банктерде қазақ тілі кеңестік кезеңдегідей «аман-есен» отыр. Менің бұған Астана қаласының кейбір ұйым­дарында болғанда көзім жетті. Тәуелсіздік сананы қа­лып­тас­тыруда бұқаралық ақпарат құрал­дарының орны ерекше екені белгілі. Жаңа заман жаңа ақ­парат кеңістігін алып келді. Құдайға шүкір, қазақ тіліндегі басылымдар бірте-бірте кө­беюде. Элек­трон­ды ақпарат құрал­да­ры ішінен мен респуб­ликалық ра­дионы ерекше атар едім. Әсіресе, «Қай­ыр­лы таң, Қазақ елі» сияқты радиоха­бар­ларды кім-кімнің болса да сүйіп тыңдайты­ны белгілі. Тек әт­теген-айы радионы бүгінгі жастар тыңдай бермейді. Ал электронды ақпарат құралдары ішінен өзінің бейнелеушілік (бейне, дыбыс) мүмкін­дік­терінің артықшылығымен, уақыт жа­ғынан ұтымды­лы­­ғымен өзге ақпарат құралдарына қара­ған­да мобильді әсер күшінің басымды­ғымен ерекше болып отыр­ған телевизиялық хабарлар ұлтымыздың рухани сұранысын толық қанағаттандыра алмай отыр. Қазіргі кейбір мәліметтерге қарағанда, еліміздің 95 пайызы ақпаратты негізінен телевизия арқылы алады екен. Әлеуметтік зерттеулер көрсеткендей, халқымыздың 18-ден бастап 60-тан асқандардың жартысы (40-50 пайызы) теледидарды пайдаланады. Жастардың 5 пайызы ғана газет-журнал оқиды. Жас ұрпақ негізінен ұлтымыздың рухани сұранысынан алыстау телехабармен қалыптасып отыр деуге болады. Кітап оқу қалды. Кешегі кітап оқырмандары бүгін азай­ып, телевизия адамдарды кітаптан тар­тып алып, жаппай көрермен етіп отыр. 20 жылда бір ұлттық (мен этностық мағына­дағы ұлттықты айтып отырмын) телеарна аша алмай отырғанымыз да бүгінгі шындығымыз. Тәуелсіздік халқымыздың рухани өрке­ні­нің өзегі саналатын дәстүрлі дінімізбен қайта қауышуға алып келгенінен дау жоқ. Дінге сенушілер көбейіп, діни бірлес­тіктердің саны артты. Осы аймақтың ежелден жалғыз иесі болып келе жатқан қазақтың дәстүрлі ислами бірлестіктері бес есеге өсті. Мешіттер көбейіп, көптеген діни мектептер ашылды. Олар имандылық пен ізгіліктің орнына айналуда. Дегенмен, соңғы жылдары 70-тен астам ағым-секталарды біріктіріп отырған әр түрлі діни ұйымдардың еліміздің бірлігіне, мемлекетіміздің ұлттық қауіпсіз­дігіне нұқсан келтіруі мүмкін деп зиялы қауымның толғанулары негізсіз емес. 300-ден астам католиктер мен протестант­тардың миссионерлері қазақ елінің шектен тыс «де­мократияшылдығын», басқа елдерге қара­ған­да біздегі діни бірлестіктерді тіркеу рәсім­дерінің жеңілдігін ұтымды пайдала­нып, миссионерлік іс-қимылдарды кең көлемде әрі белсенді жүзеге асыруда. Бұлар тіпті өзде­рінің миссионер екенін жасырмай, көше­лерде ашық әрекет етуде. Мұны Консти­туция­да көрсетілген идеологиялық әр­алуан­дылық деп тануымыз керек пе? Менің түсінігімше, бұл – діни экстремизм. Өйткені, Шетел сөздігінде (Словарь иностранных слов) мынандай түсініктеме бар: «Миссионер – лицо, занимающееся распространением религии среди населения с иным вероисповедением; как правило миссионер вы­полняет функции идеологической экспан­сии». Мис­сионердің негізгі мақсаты – өз дінінің қата­рына тарту. Бұл үшін олар ешнәрседен тайын­байды. Кейбір біздің қара көз­деріміздің жүгіріп соларға қызмет етуі – негізінен ақшаның әрекеті. Діннің мемлекеттен, мемлекеттің діннен бөлек екендігі белгелі. Алайда, бұл мемлекет пен діннің арасында қытай қорғаны тұр дегендік болмауы керек. Өйткені, ислам діні ұлтымыздың рухани бастау көздерінің бірі ғана емес, бірегейі. Дәстүрлі дініміздің қайырымдылық пен имандылық ұғымдарын елемеу әлеуметтік бейнемізге күрделі һәм қайшылықты өзгерістер әкелмейтініне кім кепілдік бере алады? Мемлекетіміздің жал­пы дінге, оның ішінде ұлтымыздың ежел­ден келе жатқан ислам дініне бейтараптығынан ұтылмасақ, әсте ұтпаймыз. Ресей Федера­ция­сының дін туралы заңы «Ресей тарихын­дағы, оның қалыптасуы мен дамуындағы православиенің ерекше рөлін мойындай отырып» деген сөздерден басталса, біздің заңымызда ислам діні жөнінде бір ауыз сөз жоқ. Тәуелсіздікті ұлттық рухты көтерудің маңызды факторы ретінде насихаттау да бізде кенже келеді. Осы орайда Мұстафа Шоқайдың «ұлттық рухсыз ұлт тәуелсіздігі болмайды» деген өсиетін еске сала кетсем артық болмас. Бүгінгі сан-салалы жетістіктерді, кездесіп жатқан қиыншылықтарды таразы басына салып, тәуелсіздіктің құндылығын халыққа байыпты да ұтымды жеткізе алғанда ғана ата-бабаларымыз сан ғасыр армандап, сол үшін жандарын пида еткен Тәуелсіздікті саяси, экономикалық және рухани жағынан толық тұғырлы ете аламыз. Әбдіжәлел БӘКІР, саяси ғылымдардың докторы.