– Елімізде міндетті медициналық сақтандырудың енгізілуіне екі айдан аз уақыт қалды. Бұл жүйенің қазақстандықтарға берері не деп ойлайсыз? – Менің ойымша, бұл реформа тек медицинаға емес, өзге салаларға да, соның ішінде қаржы секторына да өзгерістер әкелмек. Оған қоса, міндетті сақтандыруды денсаулық сақтау жүйесін дамытуға серпін беретін тамаша мүмкіндік десе де болады. Өздеріңіз білесіздер, қазір Қазақстанда білім, мәдениет секторы сынды медицина саласы да мемлекет тарапынан қаржыландырылады. Дегенмен, азаматтардың өз қалтасынан шығаратын шығыны да аз емес. Нақтырақ айтқанда, бүгінде денсаулық сақтауға бөлінетін қаржының 37,5 пайызы тұрғындардың жеке қалтасынан екен. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы бұл көрсеткішті 20 пайыздан асырмауды ұсынады. Ал міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру осы жағдайды біртіндеп өзгертуі тиіс. Жүйе енгізілгеннен кейін денсаулық сақтау саласын қаржыландырудағы бюджетке түсетін салмақ азаяды. Болашақта осы жүйенің арқасында жауапкершілік мемлекет пен тұрғындар және жұмыс берушілер арасында теңдей бөлінеді. Әлбетте, бұл бір күнде біте қоятын шаруа емес. Жүйе енуінің ендігі бір жақсылығы, қалтасынан жарна аударып отырғаннан кейін жұмыс берушілер де, жұмыскерлер де өз тараптарынан денсаулық сақтау жүйесіне қоятын талаптарын күшейтеді. Бұл өте жақсы нәрсе. Себебі, пациент біртіндеп клиентке айналады, ал медицина мекемелері клиенттен айрылудың пайдасыздығын ұғынып, әр емделушіге жіті назар аударатын болады. Бұл да көп уақытты қажет ететін күрделі процесс. Мысалы, менің елімде міндетті сақтандырудың енгізілгеніне талай жылдар өтсе де, әлі жетілдірілуде. Қанша дегенмен, адам ақша төлегеннен кейін оның өтеуін сұрайды. Жаңа жүйе енгізілгеннен кейін денсаулық сақтау саласын қаржыландырудан медициналық қызмет түрлерін сатып алуға көшуге талпыныс жасалады. Яғни, медицинаны Қазақстандағы сияқты жыл сайын жоспарлы түрде қаржыландырып отырғаннан ештеңе өзгермейді, бәсекелестік артпайды. Ал медициналық қызметтерді сатып алғанда бәсекелестік дамиды, жекеменшік клиникалардың медициналық көмек көрсетуге көбірек қатысуына жағдай жасалады. Түптеп келгенде, осының бәрі медициналық қызмет сапасының артуына және денсаулық сақтау жүйесінің тиімділігін күшейтуге ықпал етпек. – Өзіңіз жүйе енгізілген соң ондағы үдерістер жылдарға созылатынын айтып отырсыз. Жалпы, келешекте қандай қиындықтар туындауы мүмкін? – Міндетті сақтандыру жүйесіне көшу кезеңінің маңызы өте зор. Қателеспесем, Қазақстандағы медицина ұйымдары әр жылдың басында дәрі-дәрмек сатып алуға және басқа мақсаттарға бөлінетін қаржының 30 пайызға жуығын аванс ретінде алады. Жалпы, мұндай тәжірибе Қазақстаннан басқа елдерде жоқ. Ал міндетті сақтандыру жүйесі енгеннен кейін аванспен қамтамасыз ету мүмкіндігі болмайды. Себебі, қаржы қорға біртіндеп түседі. 2018 жылдың қаңтарына дейін қор осы 30 пайыз авансты жинақтап үлгермейді. Міндетті сақтандыру енгізілгеннен кейін емдеу мекемелерінің айналымында жалақы төлеуге, қажетті дәрі-дәрмектер мен құралдарды сатып алуға жететін қаражат болуы керек. Медицина ұйымдары экономикалық ағза ретінде дұрыс жұмыс істеуі үшін айналымда ақша ұстап, өз шығындарын жоспарлай білуі тиіс деп ойлаймын. Сондай-ақ, міндетті сақтандыру қарапайым халыққа да белгілі бір жаңа міндеттер жүктейді. Әлбетте, салықтың жаңа түріне ешкім қуана қоймайды. Көпшіліктің наразылық танытатыны да заңды. Дегенмен, жұртшылық медициналық сақтандыруды міндеттеме деп қана қабылдамай, сол арқылы өздерінің белгілі бір құқықтарға ие болатынын, денсаулық сақтау жүйесі мен қызмет көрсету сапасының біртіндеп жақсаратынын да ескергені жөн. Ал егер осы үлгінің өздеріне жақсы болатынын ұғынып, одан ешкім бой тартпаса, халық та, тұтас мемлекет те пайдасын көреді. – Сақтандырудың қазақстандық үлгісі қай елдердің тәжірибесіне сүйеніп жасалды? – Қазақстандық сақтандыруды нақты бір елдегі жүйенің көшірмесі деу дұрыс емес. Себебі, әр елдің ешкімге ұқсамайтын өзіндік ерекшеліктері болады. Сақтандырудың қазақстандық үлгісі қазір Орталық және Шығыс Еуропада пайдаланылып жүрген жүйеге жақын. Себебі, біздің бәріміз Семашконың жүйесінен шықтық (денсаулық сақтаудың кеңестік үлгісі). Бұл елдердің бәрінде Қазақстандағы сияқты бірыңғай төлеу үлгісі пайдаланылады. Ал халықтың экономикалық белсенділігі төмен тобы мемлекет тарапынан сақтандырылады. Бұл біздегі жүйенің Батыс Еуропа елдерінде қолданылатын сақтандыру үлгісінен басты ерекшелігі. Өйткені, «отбасылық» сақтандыруға негізделген батыста отбасының өзге мүшелерін сақтандырумен отағасы қамтамасыз етуі тиіс. Дегенмен, мұнда да сақтандырудың аралас жүйелері барын мойындау керек. Орталық және Шығыс Еуропада бірыңғай төлеуші – қормен қатар, жеке сақтандыру да бар. Меніңше, көптеген елдерде тұрақтылығын дәлелдеген, ең дамыған денсаулық сақтау жүйесі осы. Сондықтан, осы үлгіні таңдап алған Қазақстан қателескен жоқ деп ойлаймын. Оның артықшылығы неде? Бірыңғай сатып алушы, яғни қор медициналық қызметтерді сатып алу мен жарна жинаудың біртұтас тәртібін жасайды. Бірақ қор қаржыны өзі жинамайды. Жарнаны жинайтын ұйым құрып жатудың да қажеті жоқ. Жарна жинау міндетін «Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорациясы атқарады. Ал оны Мемлекеттік кірістер департаменті қадағалап отырады. Ендеше, ақша рәсуа бола ма деп алаңдаудың қажеті жоқ. Сондықтан, Қазақстан сақтандырудың ең тиімді үлгісін таңдап алды деуге толық негіз бар. Литва да осы бірыңғай төлеуші жүйесімен жұмыс істейді. Бізде халықтың жеңілдігі бар санатына жататын 55 пайызға жуығы үшін жарнаны мемлекет төлейді. Таяуда болған жаһандық экономикалық дағдарыс литвалық сақтандыру үлгісі үшін үлкен сынақ кезеңі болды. Экономика құлдыраған кезде дәл осы модель өзінің тұрақтылығын, төзімділігін дәлелдеді. Оның бір себебі – мемлекет әлеуметтік жағынан аз қамтылған азаматтар үшін жарнаны екі жыл бұрынғы орташа жалақыға байланыстырып төлейді. Жалпы, бұл тәсілдің жақсы тұстары өте көп. Біріншіден, мемлекет жарнасы белгілі бір индикаторға негізделген. Яғни, жеңілдігі бар санаттағылар үшін бөлінетін қаржыны жоспарлағанда ешкім оны қолдан азайта алмайды. Екіншіден, оның циклге қарсы әсері жоғары. Мемлекет төлейтін жарналар екі жыл бұрынғы жалақыға негізделгендіктен, экономика төмендеп, халықтың табысы мен жарнасы азайған кезде мемлекеттің жарнасы сол күйінде қалады. Бұл жүйені тығырықтан алып шығуға, тым болмаса дағдарыстың кері әсерін төмендетуге көмектеседі. Осы тетіктің арқасында ДСҰ Литваның сақтандыру үлгісін өте жоғары бағалап, оны өзге елдерге үлгі ретінде ұсынды. Қазір Словенияның да осы жүйеге ұқсас сақтандыру үлгісіне көшуді жоспарлап отырғанын білемін. Сондықтан, аталған тәсілді таңдап алған Қазақстан да сын сәтте сақтандыру жүйесінің тұрақтылығын осылай қамтамасыз ете алады деп ойлаймын. – Жаңа реформа табысты болуы үшін мемлекет пен халық не істеуі керек, шамамен қанша уақыт қажет болуы мүмкін? – Міндетті сақтандыру жүйесіне енуді бір ғана әрекет деп емес, тұтас бір үздіксіз жүретін процесс деп қараған жөн. Біздің елде сақтандыру заңына қанша өзгеріс енгізілгенін саусақпен санап тауыса алмайсың. Сондықтан, оның әрдайым жаңарып, жаңа кілтипаны пайда болып отыратын тұрақты процесс екенін ұғыну керек. Сақтандыру жүйесін Қазақстанда да бірнеше айда енгіздік, бітірдік, болдық деу мүмкін емес. Ол аяқтан тұруы үшін ең кемі бір жарым жыл уақыт қажет. 2017 жылдың шілдесі мен 2018 жылдың соңына дейінгі аралық кезеңнің маңызы өте зор. Себебі, денсаулық сақтау саласы осы кезеңде қолданыстағы ескі жүйеден қаржыландырудың жаңа үлгісіне көшеді. Кедергілерге қарамай бұл процесті үздіксіз, тоқтаусыз жүргізу қажет. Оның үстіне, қазір заңға өзгерістер енгізіліп, жарна мөлшері төмендетіліп жатыр. Қор бұрын жоспарланған мөлшерде қаржы жинай алмайды. Сондықтан, осы өтпелі кезеңде жұмысты дұрыс ұйымдастырудың маңызы зор. Және бұған қор мен Денсаулық сақтау министрлігі ғана емес, өзге министрліктер де, Үкімет те жауапты. Себебі, бұл көптеген ұйымдар мен ведомстволарға қатысты кешенді реформа. Мемлекеттің байлығы – адам. Ал адам ауырмай тұрмайды. Халықты сапалы медицинамен қамтамасыз ету үшін жаңа жүйені дұрыстап іске қосу, оның маңыздылығын түсіну аса қажет екенін айтқым келеді.
Әңгімелескен Анар ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ, «Егемен Қазақстан»