Әскери соттардың осы жүйеде алатын орны ерекше

– Биылғы 11 маусымда еліміздің әскери соттар жүйесінің құрылғанына 25 жыл толғалы отыр. Әңгі­ме­мізді әс­кери соттардың құры­лы­мы, оның өзге соттардан айыр­ма­шылығы, қызметі туралы айтудан бастасаңыз.

– Иә, жақында Қазақстан Әскери сотының құрылғанына 25 жыл толады. Оның еліміздің сот жүйесінде алатын орны ерекше деуге болады. Себебі, әскери соттар Тәуелсіз Қазақстанның бірінші мамандандырылған соты болып табылады. 

Қазақстан Республикасы Пре­зидентінің 1992 жылғы 11 мау­сымдағы «Қазақстан Респуб­ли­касының әскери соттары мен әскери прокуратуралары туралы» №802 қаулысымен әскери соттар құрылып, қысқа да болса өзіне тән тарихын қалыптастырып үлгерді. Қазіргі таңда, әскери соттар Қазақстанның бірыңғай сот жүйесінің құрамында және жал­пы юрисдикциялық соттарға жүк­телетін қызметтер мен өкі­лет­тіктерді еншілейді. Сондай-ақ, сот төрелігін жүзеге асыруда ор­тақ қағидаттар бойынша қыз­мет етеді.

Жалпы, әскери соттар құ­ры­­лымының басқа соттар құ­ры­лымынан өзгешелігі жоқ. Қазақстан Республикасы Әскери сотының мәртебесі облыстық соттарға теңестірілген және апе­лля­циялық сатыдағы істерді қа­райды. Республика аумағында 10 гарнизондық әскери сот бар, олар қалалық және аудандық соттармен теңестірілген. Бұл соттар мемлекетіміздің облыс орталықтарында орналасқан. Сон­дай-ақ, Астана қаласында аса ауыр қылмыстармен байланыс­ты істерді қарайтын қыл­мыс­тық істер жөніндегі ма­ман­дан­ды­рыл­ған ауданаралық әскери соты орналасқан. 

Әскери соттардың ең бас­ты айырмашылығы деп олар қарайтын істердің ерекшелігін ай­туға болады. Мысалы, аза­мат­тық істер бо­йынша тарап­тар­дың бірі әскери қызмет­ші, әскери бас­қару органы, әскери бөлім болуы шарт. Ал қылмыстық іс­тер бойынша сот­талушы әскери қыз­метші болуы қажет.  

– Сәкен Жүсіпахметұлы, «100 нақты қадам» Ұлт жоспарын жүзеге асыру шеңберінде әскери сот жүйесінде қандай өз­герістер жүзеге асырылуда, оның ішінде бес сатылы сот жүйесінен үш сатылы жүйеге кө­шу қандай мүмкіндіктер берді?

– Қазіргі уақытта, заңның үс­темдігін қамтамасыз ету мақ­са­тында Қазақстанның сот жүйесі өзіне қойылған талаптарды тиісті деңгейде іске асырып отыр. Еліміздің судьялары әлемдік ал­дың­ғы қатарлы стандарттарға сәйкес, Президенттің тапсырмаларын жүзеге асыруға өздерінің елеулі үлестерін қосуда. 2016 жыл­­дың 1 қаңтарынан бастап, орын­­далуы Жоғарғы Сотқа жүк­­­телген, Ұлт жоспарынның 11-қадамын жүзеге асыруға ба­­­ғыт­­талған бірқатар заң қол­да­ныс­қа енгізілгені мәлім. 

Сот төрелігінің басты ба­сым­­дықтары ретінде заң үс­тем­дігі, судьялар корпусының кә­сібилігі, сот өндірісін оң­тай­ландыру мен оның тиім­ділігі, дауларды шешудің балама түрлері мен жаңа ақпараттық технологияларды енгізу белгіленген. Осыған байланысты сот жүйе­сін­де елеулі өзгерістер жүзеге асы­рылып отыр. Ең бас­ты жа­ңа­шылдықтардың бірі – бес са­тылы сот төрелігінен үш саты­лы жүйеге көшуі. С­о­ны­­мен қа­тар, істердің басым бө­лігі қа­ра­латын бірінші жә­не апелля­ция­лық сатыдағы соттар­дың ма­ңыздылығын айтарлықтай кү­шей­ту міндеті қойылған. Атал­ған шаралар соттағы әуре-сар­саң­ның алдын алып, сот ше­ші­мін қабылдау мерзімдерін қыс­қартады. 

Егер бұрынғы сот төрелігі жүйесінде кейбір санаттағы істер бір жарым жылға дейін қаралатын болса, қазір олар ең көп дегенде 6-9 ай ішінде аяқталатын болды. Оған қоса, жаңа заңдармен енгізілген өзгерістерге сәйкес, судьялыққа кан­дидаттардың біліктілік талап­тары жоғарылатылып, ірік­теу тетіктері қатайтылды. Дау­лар­ды реттеудің балама тәсіл­де­рі­нің институттарын әрі қарай жетіл­діруге бағытталған жаңа­шыл­дық­тар да аз емес. Сот жүйе­сін­е жаңа ақпараттық техноло­гиялар енгізілген соң, олар жұ­мыс­ты оңтайландырып, сот ісін жүргізудің ашықтығын қамтамасыз етті және халықтың сот жүйесіне деген қолжетімділік мүмкіндігін жеңілдетті. 

Мемлекет басшысы жаңа ақпараттық технологиялар енгі­з­у­ге және жетілдіруге әрқашан ерек­ше көңіл бөлетінін атап өту керек. Бұл өзінің жалғасын Ел­ба­сы­ның «Қазақстанның Үшін­ші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Жолдауында да көрініс тапты. Президент цифрлы технологияларды енгізу арқылы халықтың тұрмыс сапасын көтеруге және экономика салаларының бәсекелестігін арттыруға бағытталған «Цифр­лы Қазақстан» атты жеке бағ­дар­ламаны әзірлеуді және қа­был­дауды тапсырды. Сот жүйесі де бұдан қалыс қалмайды. Элек­трондық сот төрелігінің сер­вис­терін әрі қарай жаңғырту және да­мыту болашақта соттың бір ба­ғыты болуы тиіс. Сол себепті, сот жүйесіне жаңа ақпараттық тех­­нологиялар енгізілуде.     

– Мемлекет басшысы өзінің Қазақстан халқына Жол­дау­ын­да қылмыстық жә­не әкім­ші­лік заңнаманы ізгі­лен­діру бойынша мәселе­лер­ді кө­терген болатын. Осыған қа­тыс­ты не айтасыз?

– Шынында да, бүгінгі таңда біздің мемлекетіміз заңнама жүйе­сін ізгілендіру жолында ке­леді, ол әлемде жағымды қа­был­данып отыр. Осының арқа­сын­да түрмедегі адам саны азайып келеді.

Қазіргі уақытта Жоғарғы Сот заңнамаларды жеңілдетуге жә­не ізгілендіруге бағытталған бір­­қатар новеллалар дайындауда. Соның ішінде, айыппұл жазасын қолдану аясын кеңейту жә­не оны қисынды мерзімде тө­ленуін белгілеу мәселесі қа­рас­­тырылуда. Қылмыстық іс­тер­ді азайту мақсатында кәсіп­кер­­лік қызмет саласындағы бар­лық экономикалық және Қыл­мыстық, Әкімшілік құқық бұзу­шы­лық кодекстеріне қатысы бар қоғамдық қауіп дәрежесі жо­­ғары емес құқық бұзушылық құ­рамдары тексеріліп, талдаулар жасалуда. Сонымен қатар, басқа да құқық бұзушылықтар бойынша жаза тағайындау практикасына талдау жасалып, оларды ізгілендіру бойынша тиісті ұсыныстар енгізілмек.  

– Қаралатын істердің ерек­ше­лігіне байланысты тиісті кадр­лармен қамтамасыз ету қан­дай деңгейде? Сондай-ақ, әс­кери соттардың жүктемесі қан­дай? 

– Әскери соттарда жұмыс істейтін судьялардың басым бөлігі – үлкен еңбек өтілдеріне ие азаматтар. Олардың арасында әскери соттардың құрылған күнінен бастап жұмыс істейтін судьялар да бар. Бір сөзбен айт­­қанда, бізде әскери саланы жақсы меңгерген кәсіби кадр­лар жетерлік. Ал осы арада атап көрсететін жайт қазіргі уақытта әскери соттардың жүктемесі көп емес. Бірақ, әскери соттардың соттылығын кеңейтудің бірқатар бағыттары қолға алынып жатыр. 

Әскери соттар қарайтын іс­тер­ді арттыру мәселесін ше­шу­­дің тиімді жолдарының бірі – олардың құзырына арна­йы мемлекеттік және құ­қық қор­ғау органдарының қыз­­мет­кер­леріне қатысты аза­мат­тық жә­не қылмыстық істерді заң­­н­а­малық негізде беру. Се­бебі, бұл қызметтегілер өз өкі­лет­ті­гі шегінде арнайы атақ пен сы­ныптық шендер иеленіп, өз мәр­тебелері бо­йынша әс­кери қыз­метшілерге ұқсас бо­лып ке- л­еді, әскерилерге қарас­ты­рыл­ған көптеген жеңілдіктерді пайдаланады.

Мемлекеттік міндеттерді орын­­даудағы айыр­ма­шы­лық­та­­рына қарамастан, құқық қор­­ғау органдары мен арнайы ор­­гандар қызметкерлерінің мәр­те­бесі, әлеуметтік және құ­қық­тық қорғалуы көп жағдайда әскери қызметшілерге ұқсас. Со­­нымен қатар, әскери сот­тардың құзыреттілігін құ­қық қорғау органдарының субъек­тілерін беру арқылы ке­ңейту жергілікті соттардың жүк­те­ме­сін елеулі түрде азайтып, ең бастысы, біркелкі сот тә­жі­ри­бесін қалыптастыруға мүм­кін­дік берер еді. Сондай-ақ, мем­лекеттік құпиялар мен Қазақстан Республикасының ұлт­тық қауіпсіздігін сақтауға сеп­тігін тигізетіні даусыз. 

Сонымен қатар, ұлттық қау­іп­­сіздікке кез келген түрдегі және сипаттағы лаңкестік пен экс­тремизмнің үлкен қауіп-қатер төн­діретіні белгілі. Қазіргі таңда барлық адамзаттың ең үлкен қаупі болып танылған, әлемдегі лаң­кестік деңгейінің өсуін ескере отырып, лаңкестік пен экстремизмге қатысты істер әскери соттардың қарауына бе­рілуі қа­жет деп санаймыз. Мұн­­дай жағ­дайда айыпты тұл­ға­ла­рдың әре­кетін заңдық са­ра­­лау мен жаза тағайындау бой­­­ынша бірыңғай тәжірибесі ор­­натылады. 

Келесі бір мәселе қолда­ныс­тағы заңнамаға сәйкес, әскери сот­тар тергеу судьясының өкі­леттіктерін жүзеге асыра алмайды. Себебі, Қылмыстық про­цес­тік кодекс нормаларымен әс­ке­ри соттардың тергеу судьясы құ­з­ыретін атқаруы қарас­ты­рыл­маған. Осының салдарынан гар­ни­зондардың әскери соттарында құ­қық саласының жаңа институты – тергеу судьясы жұмыс істемей отыр. Яғни, әскери соттар әскерилердің бостандығы мен заңды құқықтарын сотқа дейінгі өндірісте қорғау сынды ма­ңызды қызметтен тыс қалуда. 

– Әңгімеміздің соңында судьялар қауымына арнаған лебізіңізді білдіре кетсеңіз.

– Мемлекет тарапынан сот билігінің толыққанды жұмыс істеуіне барлық жағдайлар жаса­лып отыр. Енді халықаралық стан­дарттарға сай, сот жүйесінің қа­лып­тасу жолында алға қарай қан­шалықты нәтижелі қадам­дар жасауымыз тек бізд­ің жұ­мы­сымызға байланысты еке­нін атап көрсеткен жөн. Осы­ған орай, судьялар өздігінен бі­лім алып қана қоймай, өзін-өзі дамытуға уақыт бөліп, өзін күн­­делікті жетілдіріп оты­руы қажет. Сонда ғана ел аза­­мат­­тарының конституциялық құ­­қықтарын, бостандықтары мен мү­дде­лерін қорғауда судьялар ти­істі деңгейде қызмет атқара ала­ды. 

Қорытындылай келе, судья­ларға сот төрелігін жүзеге асыру барысында жауапкершілік пен әділдік тілеймін. 

– Әңгімеңізге рахмет.

Әңгімелескен  Нұрлыбек Досыбай, «Егемен Қазақстан»