Бұдан ширек ғасырдан астам уақыт бұрын еліміз тәуелсіздікке қол жеткізген кезде отандастарымыздың екі мәселеге айрықша алаңдағаны ұмытыла қойған жоқ. Мұның біріншісі шекара мәселесі еді. Бүгінгі күн биігінен көз салсақ оның түбегейлі шешімін тапқанын көреміз. Өйткені Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың тікелей араласуымен Қазақстанның Ресеймен, Қытаймен және Орталық Азия республикаларымен шектесетін шекаралары шегенделді. Бүгінгі саяси сөз қолданысына сай айтқанда делимитацияланды.
Сондай-ақ тәуелсіздіктің елең-алаң шағында көршілермен байланысты қайткенде ұтымды түрде жолға қоя аламыз деген салмақты сұрақ та туындаған болатын. Соның ішінде шекаралас өңірлер өздерінің геосаяси және геоэкономикалық қарым-қатынастарын қалай реттейтіні жөнінде де айқындалған нақты жобалар жоқ еді. Ал бүгін ше? Қазіргі күні мұндай сауалдар түгелдей жөнін тапқан. Оның орнында нақты істер бар. Жоғарыда көрсетілген сауалға айқын жауап қайтарар болсақ, бүгінде көрші мемлекеттер мен өзара әріптестік тұрғысындағы қарым-қатынастар жақсы жолға қойылған. Бұл мәселеде шекаралас өңірлерге жүктелетін жауапкершілік жүгі жоғары болып еді. Солай болып та келеді.
Осындай өңірлердің бірі – Ақтөбе. Оның әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынастар саласындағы ең басты әріптесі болып табылатын Ресейдің Орынбор облысы арасындағы шекарасы ұзындығы артық та емес, кем де емес – тұп-тура 1000 шақырымды құрайды. Сондай-ақ Ақтөбе облысының оңтүстік-шығыс бөлігіндегі Байғанин және Шалқар аудандары Өзбекстанмен шектеседі. Қалай дегенде де қазіргі күні мұнда Орынбор облысымен байланыс оң жолға қойылған. Бұл мәселе шекаралас өңірлер басшылары қол қойған өзара келісімге сәйкес шешімін тауып келеді.
Егер шекаралас аймақтар арасында өткізу бекеттерінің қызметі жақсы жолға қойылса, бұл жағдай сауда-экономикалық, әлеуметтік, рухани және мәдени қарым-қатынастарды тереңдете түсуге жол ашады. Осындай жол бірінші кезекте Ақтөбе өңіріндегі «Жайсан» автокөлік өткізу бекеті арқылы ашылған. Ақтөбе облысы әкімдігі сыртқы байланыстар және туризм басқармасының басшысы Ермек Кенжеханұлының айтуынша, мұндағы өткізу жолағы тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында екеу ғана болса, қазір сегізге жеткізілген. Тұтастай алғанда өңірдегі басты өткізу бекетінің жаңғыртылып, қайтадан толық жөндеуден өткізілгендігі автокөлік тасқыны мен жүк айналымының бірнеше есе өсуіне септігін тигізіпті.
Осы арада Ақтөбе мен Орынбор секілді шекаралас аймақтар арасындағы жол «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» халықаралық көлік дәлізі арқылы тоғысатынын оқырмандар назарына ұсына кеткен жөн. Оның Ақтөбе облысындағы ұзындығы 628 шақырым. Жоғарыда айтылған автокөлік пен жүк тасымалының негізгі бөлігі де осы жол арқылы өтеді. Бұл сөз жоқ – жақсы нышан. Әйтсе де Ресей жағындағы «Сағаршын» өткізу бекеті тұсында толық шешімін тауып үлгермеген мәселелер де бар екені басы ашық мәселе. Атап айтқанда, оны кеңейту мен ұлғайту шаралары неге кешеуілдеп келеді? Бұл мәселе өткен жылы қазан айында Қазақстан мен Ресейдің шекаралас өңірлері басшыларының арасында өткізілген форум кезінде Ақтөбе облысының әкімі Бердібек Сапарбаевтың тарапынан көтерілген. Өзекті мәселе ресейліктердің тарапынан түсіністікпен қабыл алыныпты. Олар Ақтөбе облысының Мәртөк ауданымен шектесетін тұсында орналасқан «Сағаршын» өткізу бекетін бүгінгі биік талаптарға сай жасақтау жөніндегі жобаны алдағы 2018 жылға дейін аяқтауға сөз беріпті. Сірә, халқымыз «игіліктің ерте кеші жоқ» деп осындайда айтса керек.
Осы орайда 2017 жылдың 27 қазаны шекаралас өңірлердің өміріндегі айтулы күннің бірі болды. Өйткені дәл осы күні Қазақстан шекарасы мен Ресейдің Орынбор облысы, Ақбұлақ ауданы арасындағы федералдық автомобиль жол бөлігі пайдалануға берілді. Оның жалпы ұзындығы 51 шақырымды құрайды. Сөйтіп Ресей мен Қазақстан үшін әлеуметтік-экономикалық тұрғыдағы тиімділігі мол, маңызы жоғары құрылыс аяқталды. Сонымен бірге бұл нысан әріптестік қарым-қатынастарды одан әрі тереңдетуге, сондай-ақ екі тараптағы бизнестің жаңа серпін алуына септігін тигізбек. Егер нақты деректерге сүйенсек, Ақтөбе мен Орынбор секілді шекаралас өңірлер арасындағы тауар алмасу көлемі қазірдің өзінде үш есеге, яғни 120 миллион АҚШ долларына артқанын көреміз. Жаңа автожолдың іске қосылуына орай бұл мөлшер тағы да еселене түспек.
Осымен екі елді жалғайтын автомобиль жолдары құрылысы саябыр табады деуге еш болмайды. Керісінше бұл іс жаңаша қарқын ала түсетіні белгілі болып отыр. Биыл ресейлік жол жөндеушілер «Ақбұлақ-Сағаршын» жолы бөлігінің 30 шақырымын аяқтауды ұйғарған. Бұған қоса, жол бойындағы барлық қозғалыстарды ашуға мүмкіндік беретін жиырма шақырымдық төменгі қабатты жол бөлігі де аяқталмақ. Жобаның сметалық құны – 2,16 миллиард Ресей рублін құрайды. Сонымен бір мезгілде қазақстандық әріптестер Ақтөбе – Ор бағытындағы автомобиль жолы құрылысын одан әрі жалғастырмақ. Әрі олар шағын оңайлатылған өткізу бекеттері орналасқан Жиренқопа мен Соль-Илецк аралығында жаңа автомобиль жолы құрылысын салуды қолға алмақшы.
Ақтөбе өзінің аумағы бойынша республикадағы ең алдыңғы өңірлердің қатарынан орын алады. Сенбесеңіз, Қазақстанның географиялық картасына көз салып көріңіз. Сондай-ақ Ресейдегі Орынбор облысының аумағы да көршілерінен кем емес. Ендеше осындай үлкен шекаралас аймақтар арасында бір ғана өткізу бекеті тым аздық ететіні рас. Сондықтан да Қобда ауданының жоғарыда айтылғандай Жиренқопа деген жерінде және Әйтеке би ауданының Үшқаты деген аумағында шағын, оңайлатылған өткізу бекеттері ашылған. Аталған өңірлер Орынбор облысының Соль-Илецк және Ясненский аудандарымен жапсарлас жатыр.
Әйтсе де бұл шағын бекеттер тек сол ауылдардың тұрғындары үшін ғана құрылған көрінеді. Яғни, бұдан сол маңайдағы өзге тұрғындар көршілес шекаралас өңірге өте алмайды. Екіншіден, оның уақыты да тым шектеулі екен. Яғни таңертеңгі сағат 9-дан кешкі 18.00-ге дейін жұмыс істейтіні де тұрғындар үшін тиімсіз екені анық. Егер бұл бақылау-өткізу бекеттерінің мүмкіндігін кеңейту жөніндегі мәселелер толық шешімін тапса – кәсіпкерлік көкжиегін көтеруге, алыс-берісті жақсартуға, шағын және орта бизнес өкілдерінің тауар алмасуларына кең жол ашылар еді. Сондай-ақ Жиренқопа мен Үшқатыға таяу көршілес аудан тұрғындары таяқ тастам жер үшін жер-көкті айналып, «Жайсан» өткізу бекетіне сабылмас еді. Сондықтан да бұл мәселе келешекте мемлекетаралық келісімдер арқылы шешімін тауып жатса игі.
Бұл, біріншіден, қарапайым адамдардың проблемасы екенін ұмытпаған жөн. Бұдан біраз уақыт бұрын Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың қарапайым адамдарға қарай оң қадам бағытын ұсынғаны белгілі. Бүгінгі көтеріліп отырған мәселе де сол қадамның бірі екені сөзсіз. Тарихи диалектикалық даму тұрғысынан қарастырғанда да Орынбор қазақ халқына, оның жан-жүрегіне бір табан жақын қала екені басы ашық дүние. Тіпті бері салғанда Орынбор – Қазақстанның тұңғыш астанасы емес пе еді?! Мұндағы қазақ диаспорасы өзінің саны жағынан екінші орында тұратыны да көп жайттардан хабар береді.
Қазақ елінің қатпар-қатпар шежіресі мен тарихы Орынбор облысының архивтерінде жатқаны да ғылыми-рухани байланыстарды ұлғайта түсуге алғышарт қалайды. Орынбор қазақтары Қазақстандағы, соның ішінде көршілес Ақтөбе облысындағы өзгерістерге және мұндағы жарқын жобаларға сүйіспеншілікпен қарайтыны аңғарылады. Әсіресе орынборлық қазақ жастары кіндік жұрты – Қазақстандағы әріптестерімен тығыз байланыс ұстауға ықыласты дейді Орынбор облысындағы орыс-қазақ қауымдастығы арасындағы әлеуметтік-мәдени қарым-қатынастарды қолдау мен дамыту жөніндегі коммерциялық емес ұйымның директоры Айтпай Жалғасханұлы.
Біз әңгімеміздің басында Ақтөбе облысымен шекаралас өңірлердің бірі Өзбекстан екені жөнінде сөз сабақтаған едік. Бұл қазақ жұртына ең жақын халық – Қарақалпақ елі болып табылады. Ашығын айтқанда, бұған дейін Өзбекстанмен өзара байланыстар және көршілік қарым-қатынастар мәселелерінде томаға-тұйықтық көріністері орын алып келгені рас. Дегенмен соңғы кезде бұл көршілес әрі түбі бір туыстас елмен қарым-қатынас жақсарып, оң сипат алғаны анық. Өзбекстанның өткен жылы жаңадан сайланған президенті Шавкат Мирзиёев Қазақстанға ресми сапармен келіп-кеткені белгілі. Осындай қайтадан жаңғырып жатқан байланыстар көршілес өңірлер Ақтөбе облысы мен Өзбекстанның арасындағы қарым-қатынастарға да тың сипат әкелері анық.
Міне, бүгінгі әңгімемізге тиек болған шекаралас өңірлер арасындағы қарым-қатынастардың кейбір қырлары мен иірімдері осындай.
Темір ҚҰСАЙЫН,
«Егемен Қазақстан»
АҚТӨБЕ – ОРЫНБОР – АҚТӨБЕ