Командалық ойын түрлерінде ілгерлеушілік неге жоқ?

Осы орайда біз бүгін коман­да­лық спорт түрлерінде алға тосар та­быс­тарымыздың жоқ екенімен қат­ар, оларда өнер көр­се­тетін жер­гілікті ұлт өкілдері – қазақ­тар қа­­тарының тым аздығы хақында әңгіме қоз­ғамақпыз.

Әуелі әлемде аса кең тараған коман­далық спорт түрі – во­лейбол­дан бастайық. Ерлер құ­ра­масы тө­рт жылда бір өтетін әлем чем­пи­онаттарының іріктеу сын­да­ры­на 1994 жыл мен 2014 жыл аралығында ал­ты рет қатысса, оның төртеуінде іріктеу сын­дарын бағындыруға қауқары жетпей, тек екеу­інде ғана жаһандық жарысқа ба­­ру­ға жолдама ала алыпты. Жол­да­ма ал­ған 2002 жылғы чемпионат­та 19-шы орын­ды қанағат тұтса, 2006 жылы 21-орынмен көштің соң­ғы жағында қалып қойған.

1993 жылғы күмісті айтпағанда, Азия чем­пионаттарындағы көрсет­кіш­теріміз де мардымсыз. Азия ойындарында бір мәрте 4-ші орынды мі­се тұтыппыз. Ал Олим­пиадада өнер көрсету волейболшы жігіт­те­рі­міз үшін әзірше арман болып тұр.

Әуелгі жылдары құрама санын­да қазақ­тар жоқтың қасы бол­са, бүгінде шүкір дер­лік, яғни кө­бею үрдісі байқалады. Егер нақ­ты­лай түссек, 22 ойыншының бе­сеуі өзіміздің қандастарымыз. Бі­рақ әрине, еліміздегі ұлттар мен ұлыс­тар­дың пайызына шаққан­да әлі де бол­­са аздау екенін мойындауға ти­іс­піз. Қысқасы бүгінде Октябрь Жа­­рыл­ғаповтың деңгейіндегі ізба­сар­­лар төбе көрсете алар емес. «До­ро­ж­никтің» деңгейінде өнер көр­­­сете ала­тын командамыз да жоқ.

Салыстырмалы түрде алғанда елі­міз­де­гі қыздар волейболының дең­гейі сәл жоға­ры­лау деуге болады. Қазақстан құрамасы 2005 жылы Азия чемпионатының күміс ме­­даліне, 2010 жылы Азиаданың қо­ла меда­лін­е қол жеткізсе, 2012 жә­не 2014 жылдары Азия кубо­гы­ның қола жүлдегері атанды.

2006, 2010 және 2014 жылда­ры қата­рынан үш мәрте Әлем чем­пионат­та­рына, 2008 жылы Бей­жің­де өткен Олимпия ойында­рына қа­тысты. Соңғы жылдары Әлемдік гран-при бәсекелерінде де тұрақты бақ сынап жүр. Әрине бұл жа­һан­дық жарыстарда біздің қыздары­мыз­­­ға әзірше жоғары орындардың ауы­лы тым алыс екенін де жасы­ру­дың жөні жоқ. Ал КСРО тұсында атой салған Алма­тының АДК ко­ман­­дасы көнекөз жан­күйер­лердің есінде екені күмәнсіз. Сол ке­ңестік ке­зеңде қазақстандық волейбол­шы қыз­дар КСРО ұлттық құрамасы са­пын­да әлем, Олимпиада чемпион­дары атан­ған­дары да ұмытыла қой­ған жоқ. Бірақ олар өзге ұлт­тың өкілдері еді. Қазір де Қазақ­стан құрамасы сапында жалғыз Са­на Анарқұловадан басқа қандас­та­рымыз көзге шалынбай тұр.

Қазақстанның баскетболдан ер­лер құрама командасы да жан­күйер­лерін қуанта ал­май келе­ді. Азия чемпионаттарындағы ең биік нәтижесі 2007 жылғы 4-ші орын. 2002 жылғы жазғы Азия ойындарында ғай­ыптан тайып қоржынға қола салуға қау­­қары жетіпті. Бірақ осы уақытқа дейін Оли­мпиада мен әлем чемпионаттарына қа­тысып көрген жоқ. Қатыспайын демей­ді, іріктеу сындарынан өте алмайды. Азия құрлығынан. Ал Азияда әлемдік бас­­кетболдың алыптары ойнамайтыны та­­ғы аян.

Баскетбол құрамасында, қосал­қы ойын­­шыларды қоса алғанда, 12 спортшы бо­лады. Мұнда да қазақ­тар жетекші рөл ат­қа­рады де­сек, қателесеміз. Себебі құра­ма сапын­да Рүстем Мырзағалиев де­ген жалғыз қандасымыз ғана өнер көр­сетеді. Сондықтан спорттың аса танымал осы түрінен алар сы­­бағамызды Әлжан Жар­мұ­ха­ме­дов сынды саңлақтар шоғыры соқ­­­таланып шыққанша келер күн­де­р­дің ен­шісіне қалдыруға тура келіп тұр.

Енді еліміздегі қыздар баскетболы туралы бірер сөз. Жалпы, Қазақ­станда қыз­дар баскет­болы­ның дәстүрі, командалар сапында жер­гілікті ұлт өкілдері мүлдем жоқ­­­тың қасы болды демесеңіз, жақ­­сы қалып­тасқан деуге негіз бар. КСРО кезінде ҚазМУ-дің «Уни­вер­ситет» деп аталған коман­дасы ел біріншілігінің жоғары то­бын­да өнер көрсеткені мәлім. Оның құ­ра­мында ойнаған Надежда Оль­хо­­ваны спортсүйер қауым жақсы бі­­леді. Екі дүркін (1976, 1980 жылдар) Олимпиада чемпионы, екі дүр­кін (1975, 1983 жылдар) әлем чемпионы, Еуропаның алты дүркін жеңімпазы.

Бірақ ол – Ресейдің Алтай өлке­сінің тумасы. ҚазМУ-ді бітір­ген. Қазір Киевте тұ­ра­ды деген мә­­лі­мет бар. Кеңес уа­қытында, ко­­ман­далық спорттың қандай тү­рі екеніне қарамастан, одақтас рес­­пуб­ликаларда құрылған ко­ман­­да­лардың арасындағы күш те­­­пе-теңдігін біршама сақтау мақ­са­­тында орталықтан ойыншылар жіберу дәстүрі бар болатын. Н.Ольхованың да Алматы команда­сы­на сондай жолмен келгені анық. Ал сол шақта «Университет» сапынан «мынау қазақ» деп көрсететін ойын­шыны табудың өзі қиынға со­ғатын.

Қазақстанның қазіргі қыздар бас­кет­бо­лын­дағы жағдай да осы­ған ұқсас. Құрама сапын­дағы 12 ойын­шының ішіндегі қа­зақ қыз­да­рының саны екеуден асып көр­меп­ті. Нәтижесіне келсек, ұлттық құ­рама құ­рылған ширек ғасырға жу­ық уақытта не Олимпия ойында­рына, не әлем чемпио­нат­тарына қа­тыса алған жоқ. Осынау жа­һан­дық жарыстарға жолдама бе­ретін ірік­теу турнирлері қазақ­стан­дық қыз­д­ар үшін әзірше алынбас тас қа­­мал болып тұр. Құрлықтық дең­гей­дегі түрлі жарыстардан да қор­жы­нымыз ылғи бос қайтып жүр.

Елімізде біраз жұрт қызыға та­машалай­тын командалық ойын тү­рі – хоккей. Бұл спорттағы та­быс­­тарымыздың там­са­нар­лық­тай емес екеніне қарамастан, Құр­­­лықтық хоккей лигасы мен Жо­ғары хок­кей лигасында, Жастар хок­кей лигасы мен Қазақстан чемпионатында өнер көр­сететін ко­мандалар үшін айтарлықтай қар­жы қа­растырылған. Мұны бір жағынан бола­шақ­қа салынып отырған инвестиция деуге де болар. Бірақ әзірше әлемдік дең­гейдегі көрсеткіштеріміз көңіл көн­шітерліктей емес. Бұл сөзімізге ал­дағы жылдың басын­да болатын Олим­пия ойындарына қа­ты­суға жол­дама беретін іріктеу сынынан өте алмағанымыз дәлел. Сондай-ақ әлем чем­пи­онатының «А» тобында тұрақтап қалуға қау­қар таныта алмай келеміз. Тұрақтап қа­ла ал­ма­ғанымыз өз алдына, «В» тобынан «А» тобына қайта ораламыз де­ген соңғы ұмтылысымыз сәтсіз аяқ­талды.

Қазақстанның мұз қататын ай­мақ­та­рын­дағы ауыл-қалаларда ба­ла кезінде қолы­на имек таяқ ұста­мағандар кемде-кем бо­лар. Олар­дың арасында қазақ балала­ры да аз кездеспейтін. Бірақ осы спорт тү­рі жақсы жолға қойылған жалқы қ­а­ла Өс­кемен еді. Талай түлегі КСРО чем­пи­онатының жоғары то­бын­да өнер көр­се­тетін команда­лар сапында ойнады. Бо­рис Алек­сан­дров сынды Олимпиада чем­пи­оны да шықты. Ағайынды Кореш­­ков­тар­ды Магнитогордың «Ме­тал­лу­рг» командасының жан­күйе­рл­ері әлі күн­ге құрмет тұтады. Ви­талий Еремеев Мәскеу­дің «Динамосының» қақпасын ұзақ жыл құ­лыпта ұстады. Николай Антропов күні ке­шеге дейін Ұлт­тық хоккей лигасында ойнады. Ман­сабының соңында екі-үш жыл «Барыс­тың» намысын да қорғап үл­герді. Айта берсек, Өскеменнен шық­қан шебер хоккейшілер жет­кілікті.

Шығыс өңірімізде өзге ұлттар­дың өкілдері басым тұрған­дық­тан екені даусыз, ұлты қазақ хоккей­шілер мүлдем аз көрінді. Шы­ны­мызды айтсақ, есімізге Ерлан Сағын­баев пен Талғат Жайлауовтан бас­қа ешкімді түсіре алмай отырмыз. Айтпақшы, тафгайлығымен аты шыққан Дамир Рыспаев та өске­мендік. Оның бір әлеуметтік желі­ге берген сұхбатында түрлі жас­тағы командалар сапында бар-жо­ғы 2-3-ақ қазақ баласы болғаны көлденең тартылады.

Әрине қазіргі кезде Қазақстан­ның қай облыс орталығы мен ірі қала­ларын алсаңыз да хоккеймен ай­на­л­ысатын немесе ойнайтын қа­зақ балалары мен жастарын кез­дес­тіруге болады. Жоғары хоккей ли­гасы мен Жастар хоккей лигасын­да және ел чемпионатында өнер көр­сететін жастар да бар. Бірақ та­ры ішінде бір бидай дегендей, өте аз. Мәселен, Қазақстанның 2017 жылғы әлем чемпионатына («В» тобы) қатысқан ұлттық құ­рамасы сапында бірде-бір жер­гілікті ұлт өкілі болған жоқ. Сол кездегі бас бапкер Эдуард Зан­ковец тіпті бүгінде «Барыс» сапын­да тәп-тә- у­ір ойын көрсетіп жүр­ген Тал­ғат Жайлауовтың өзін құра­ма­ға лайықты ойыншы деп таппа­ды. Есе­сіне ұлттық құраманы ұш­паққа шы­ғарады деп қолдан та­би­ғи­лан­дырылған шетелдік хоккей­шіл­ердің қарасы (Кевин Даллмэн, Дастин Бойд, Брендон Боченски, Найджел Доус, Мартен Сен-Пьер) көп болды. Соған қарамастан Қазақстан құрамасы не әлем чем­пи­онатының «А» тобына шыға ал­мады, не Олимпия ойындарына жол­даманы жеңіп алуға қауқары жет­педі.

Әрине балғын хоккейшілер қарап бой түзейтін шебер шетелдік хок­кейшілер керек. Олар тіпті өз ойын­шылары жетіп-артылатын аса мықты Ресей командаларында да бар. Ал Қазақстан жағдайына келсек, шетелдік легионерлердің Астананың «Барыс» командасы­на сіңіріп келе жатқан еңбегі ұшан-теңіз. Солардың көмегімен би­ыл «Барыс» ҚХЛ-дың «Шығыс» конференциясында көш бастаушы командалар легінде келеді. Бір өкініштісі Нұрсұлтан Белгі­баев, Мадияр Ибрайбеков, Әли­хан Әсетов секілді талапты хок­ке­й­ші­лер әзірше ұлттық құ­ра­­ма түгілі, «Барыстың» негізгі құ­­рамында тұрақтап қала алмай отыр.

Біз барлық командалық спорт тү­рін түгендеп шығуды мақсат ет­кен жоқпыз. Өйткені жоғарыда ай­тылған мәселелер басқа спорт түр­лерінің де басында бар әрі егіз қозыдай ұқсас. Тек сөзіміздің со­ңына қарай командалық спорт түр­леріне жатпайтын, бірақ кей­бір жағдайларда ұжымдық күш-жігерді де талап ететін екі-үшеуіне қысқаша тоқтала кеткенді жөн көр­дік. Солардың бірі – спорттың пади­шасы саналатын жеңіл атлетика. Мұнда да өзге ұлттардың ұл-қызына ғана иек артып отыр­ға­нымызды айтпасқа амалымыз жоқ. Кезінде Ғ.Қосанов, Ә.Тұяқов сын­ды ағаларымыздың қазақтың «же­ңіл» спорт түрінде де желдей есіп алар үлесі бар екенін дәлел­де­ген­деріне қарамастан қазіргі ахуал осылай қалыптасып отыр.

Сөзімізге айғақ керек болса ай­тайық. Үстіміздегі жылы жеңіл атлетикадан Үндістанда өткен Азия чемпионатына барған 31 қазақстандық жеңіл атлетшінің үшеуі ғана қандасымыз болды. Ерлердің арасында тіпті бірде-біреуі болған жоқ.

Шаңғы спортындағы жағдай­ы­мызбен де мақтана алмаймыз. Бұл спорт түрлерінде азды-көпті та­быс­­тарымыз болса, олардың бәрі де өзге ұлт өкілдерінің есімімен бай­ланысты және олардың ара­сын­да басқа да талапты жас­тар өсіп келе жатқанын айтуға тиіс­піз. Қазір әсіресе биатлоншы Г.Виш­невскаядан үміт күтіледі. Сол секілді шаңғымен жүгіруші А.Пол­торанин Олимпиададан ол­жа­лы оралса деген игі тілегіміз бар. Бұл орайда түрлі жарыстарда елі­міздің намысын абыроймен қорғап жүрген фристайлшы Ю.Галы­шеваның есімін құрметпен ата­ғанымыз жөн.

Елімізді жаһанға жария етеді деп ертеңге үмітпен қарайтын спорт түрлерінің бірі – үлкен тен­нис. Қазақстан құрамасының бас бап­кері Д.Досқараевтың айтуы­на қарағанда, бүгінде Отаны­мыз­да осы спорт түріне деген қы­зы­­­ғушылық үлкен, яғни онымен айна­лысатын өскіндер саны көп­теп өсіп келеді... Ал әзірше түрлі жа­рыс­­тарда еліміздің атынан тү­гел дер­лік ресейлік теннисшілер шы­ғып жүр. Бұл жерде «дерлік» деп отыр­ғанымыздың мәні мынада: үл­кен теннистің әліппесін алғаш Чехияда үйренген қандасымыз Зарина Дияс қазір Алматыда тұ­рады және жарыстарға Қазақстан атынан шығып жүр. Қалған теннисші ұл-қыздарымыздың ересектері осы спорт түріндегі алғашқы қа­да­м­­дарын енді жасап жатыр әрі әзір­ше айтарлықтай табыстарға қол жеткізе қойған жоқ.

Қорыта айтқанда, спорттың ко­ман­далық, сондай-ақ жоғарыда аз-кем тоқталған басқа да түрлерінен оза шапқан қазақ әзірше көзге тү­сер емес. Бір қуантатыны, жыл өт­кен сайын ел халқының әл-ау­қаты артып келеді. Қала қазақ­та­рының саны да көбейді. Осыған сәй­кес, спорт секцияларына баратын балалардың қатары қалыңдай түс­ті. Ал саннан сапа шығатыны еш күмән туғызбайды.

Самат МҰСА, «Егемен Қазақстан»