Ел-жұрты ардақтаған азамат еді

Ал жеке басындағы қа­сиет­терге келсек, Айе­кең қай жерде жүр­сін, қандай ортаға кір­сін адал­дығымен, аза­мат­ты­ғымен дараланды. 

Айып Қисаұлын білетіндердің оған деген құрметінің шексіз болуы да сондықтан.

Айып Қисаұлы тірі жүргенде 80-ге толар еді. Мына, төменде айтылған ілтипатты пікірлер азамат бейнесін жан-жақты сомдап, атағын одан сайын асқақтатып тұрғаны анық. 

Еңбегімен еленді

Бәйкен ӘШІМОВ,  кеңестік партия, мем­лекет және қо­ғам қайраткері, Қазақ КСР Минис­тр­лер Кеңесінің Төрағасы (1970-1984 жж):

– Кезінде Алматы зоотех­ни­калық-малдәрігерлік инсти­тутын үздік бітірген, сосын инс­­ти­туттың аспирантурасын­да оқып, кейін Павлодар облы­сын­дағы «Бесқарағай» асыл тұ­қымды қой зауытында зоотехник болып еңбек жолын бастаған, сөйтіп кандидаттық диссертациясын қорғаған жас маман Айып Қисаұлы Құсайынов та бұл іспен шындап шұғылдана бастап еді. Ол бірнеше жыл бойы совхоз директоры болып қызмет істеп, кейін Екібастұз аудандық партия комитетінің біріншісі хатшысы болып жүргенде республика Ауыл шаруашылығы министрінің мал шаруашылығы жөніндегі орынбасары қызметіне жоғарылатылды.

Мен Айып Қисаұлын осы кезеңнен бастап жұмыс барысында танысып, жа­қынырақ білдім. Айып таза ака­де­миялық ғалым болған жоқ. Өмірден тәжірибе жинақтаған, мал шаруашылығын өз қолымен басқарып, түрлі түйін­ді мәсе­лелерді шешу­ге араласқан білгір маман ретін­де де, алғыр ғалым, шебер ұйым­дастырушы тұр­ғысынан да көзге түсіп, жоға­ры қызметте тез бедел жинады. Үкімет басқарып отырған маған ол талай келіп, өзінің ұсыныс­тарын ай­тып, оны қорғап және өткізуге орын­ды дәлелдер кел­тіріп, табандылық көрсетуші еді.

Оның орынды талап-тілектері, ұсыныстары мен жобалары бізден де қолдау тауып, іске асып жатты. Ол үз­бей 15 жылдан астам республи­ка мал шаруа­шылығын басқарды. Ауыл шаруашылығы министрінің, Мем­­ле­кеттік агро­өнеркәсіп комитеті басты­ғының орынбасары, кейін «Асыл» мем­ле­кеттік акционерлік компа­ния­сының президенті бола жүріп, респуб­ликада түліктерді асылдандыру ісімен шұғыл­данды. Ғылым докторы дәрежесін қорғады. Австралиядан асыл тұқымды мал әкеліп, малдың саны мен сапасын арттыруға зор үлес қосты. Ірі қа­ра­ның сүтті, етті болуын көз­де­ген тә­жі­рибелері жақсы нәти­же берді. Қой жүні­нің сапасын арттыруға, биязы жүнді қой тұқымын молынан өсіруге қол жеткізді. Егер оның іске асыр­ған ғылыми, басшылық еңбектерінің рес­пуб­­­ликамызға тигізген пайдасын мөл­шер­лесек, миллиондаған қаржы кіріс кіргізіп, мал шаруашылығында жүр­ген жұрттың жақсы табыс тауып, әл-ауқат­тарының жақсаруына өз үлесін қосқанын көрер едік. 

Ұлы Абайдың «Адамның адамшы­лығы істі қалай бастағанынан белгілі болады. Қалай аяқтағанынан емес...» деген даналық сөзі бар. Айып Қисаұлы қандай дәрежедегі қызметте болмасын, қандай ауқымды істі де жақсы бастап, жақсы жалғастырып, тамаша нәтижелермен аяқтап жүрді. Амал қанша, Айып Қисаұлы өмір-тәжірибесі толысқан, ғылым жолында өзіндік жол салған дарынды ғалым, шебер ұйымдастырушы, білгір басшы, абзал азамат болып қалыптасқан шағында өмірден өтті. Тірі болса, тәуелсіз Қазақстанның нығайып, гүлденуіне өз үлесін әлі де қосар еді. Ол өз өмірінде зор беделге, құрметке, жақсы атаққа ие болды. Еңбегі Үкіметтің бірнеше жоғары наградасымен аталып өтті. Артында әке атағына лайық ұрпағы қалды.

Мәңгі ұмытылмайтын бейне

Нариман ҚАРАЖІГІТОВ, Қазақстанның халық әртісі:

– Айекең сегіз қырлы, бір сырлы жігіт еді. Мен оның өнерді жақсы көре­тін қырын ғана көрсеткім келеді. Оның өзгелерден бір ерекшелігі – тек қызмет аясымен ғана шектеліп қалмай, әдебиетті, музыканы, өнерді сүйіп бағалайтын еді. Осы тұрғыдан ол маған да сый-құрмет көрсететін. Қандай той болмасын мен ән айтсам, ол маған «Нәке», «Ләйлімді» маған қалдыр, мен айтайын», дейтін. Ол Евгений Брусиловскийдің «Шолпанын», Әбілахат Еспаевтың «Достар» әнін, Әсет Бейсеуовтің «Ағалар» әнін, Милютиннің «Чайка» әнін нақышына келтіріп орындайтын. Әсіресе менің есімде қалғаны – кеңестік композитор Мокроусовтың «Күзгі жапырақтар» әні. Осы әнді орын­дағанда тойға жиналған халық ду қол шапалақтап Айекеңе шынайы сүйіс­пеншіліктерін білдірген болатын. Сол кезде мен Айекеңнің ән айтқанын соңғы рет естіп тұрғанымды білмеппін. Айекең­нің жарқын бейнесі менің есімде осы қалпында мәңгілік қалады.

Абзал аға

Әбдірахман ОМБАЕВ, ауыл шаруашылығы ғылымда­рының докторы, профессор, ҚР ҰҒА мүше-корреспонденті, Қазақстан Рес­пуб­ликасы Мемлекеттік сыйлығы­ның  лауреаты:

– Республика халқының атакәсібі – мал шаруашылығының бірінші басшысы ретінде оның бұл салаға өзі еңбек еткен кезеңде қосқан үлесі орасан зор болды. Ол Қазақстанда қаракөл шаруа­шылығының өсіп-өркендеуіне ерекше мән берді. Қаракөл қойын селекциялық-асылдандыру бағытындағы жұмыстар, елтіріні өңдеу, дүниежүзілік деңгейге сай өнім шығару мақсатында жаңа технологияларды енгізу ісі Айекеңнің қолдауымен және тікелей араласуымен жүргізілді.

Айекең Қазақстанда қаншама ғалым­дардың еңбектерін дұрыс баға­лай біліп, олардың ғалым болып қалып­тасуына өзі­нің әріптестік септігін тигізді де­се­ңізші!.. Айып Қисаұлы адал еңбекті ар­дақ­­тай білетін осындай абзал азамат еді.

Айекең адал дос, үлкенге іні, кішіге аға бола білді. Асыл да ардақты ағаның еткен еңбегі, парасатты әділ сөзі, қимас мінезі, құлақтан кетпес әні, ұмытылмас бейнесі оны білетіндердің көңілінде мәңгі орын алды. 

Нағыз адам болатын

Төлеубек ҚОҢЫР,  «Құрмет Белгісі» орденінің иегері, журналист:

– Айып Қисаұлы Құсайыновпен замандаспын. Осыдан қырық бес жыл бұрын Алматыда студенттік шақта кездескенім есімде. 1956 жылы күзде Алматы зоотехникалық-малдәрігерлік институтында саяси құғын-сүргін құр­баны, жазушы Бейімбет Майлиннің отбасымен болған кездесуде жерлестер ретінде танысқан едік. Бір жастай ғана үлкендігі бар Айып (ол институттың 2-ші курсында оқып жатты) ересек, ақылды, байсалды жан ретінде танылды. Жерлестер болғандықтан, ара-тұра жолығысып та жүрдік. 

1960 жылы Айып институтты бітіріп, жолдамамен Павлодар облысына оралды. Мұнда жас ғалым-зоо­тех­ник «Бесқарағай» асыл тұқым­ды қой зауытына бас зоотехник болып тағайындалды. Академик Ә.Елама­новтың басшылығымен қой тұқы­мын асылдандыру-селекциялық жұмыс­тарымен айналысты. 

Шаруашылықта тоғыз жыл бас зоо­техник болып істеген Айып Қисаұлы №23 қой совхозына директор болып келді. Мен журналист ретінде шаруа­шылығында жиі болып, жас басшымен жүздесіп жүрдім. Отыз бір жасар Айыпқа үлкен совхоз сеніп тапсырылды. Мұның да шаруашылық бағыты «Бесқарағаймен» бірдей еді. Жүн, ет бағытындағы қой өсіретін. Биязы жүнді қой өсіру енді ғана қолға алына бастаған. Мұнда Социалистік Еңбек Ері Күләй Шарбақбаева, оның ұлы Қабдынәсір Шарбақбаев, Серікбай Темірханов, Нәскен Тиіштенов сияқты атақты шопандар болды. 

Шаруашылығы тұралап қалған сов­хозды өрге бастыру үлесі Айыпқа тиді. 

Абырой, атақ бірден келе қоя ма. Жаңа келген басшы ең алдымен еңбек адамдарымен қарым-қатынасын орнық­тырды. Шопандардың тұрмыстық жағ­дайын жақсарту, тұрғын үйлер салу басты назарында болды. Келе сала бәрін тап-тұйнақтай етті деуден, әрине, аулақ­пыз. Бірақ әрдайым еңбек адамын қолдап, қамқорлық жасап, тиісті көме­гін көрсетіп отыруы нәтижесінде бірте-бірте жұрттың жас басшыға сенімі артты. 

Осының өзі тегін кетпеді. Көп ұзамай Қарақала шопандары биікке өрледі. Төл мен жүн алудан алдына жан салмады. Облысқа ғана емес, республикаға да бел­гілі болды. Айып Қисаұлының абыройы да артты, беделі де өсті. 

Оның жұмыс кабинетінде отыруы аз болатын. Ауа райының қандай болға­нына қарамастан, ерте тұрып қатар-қатар орна­ласқан қой отарларын аралап шыға­­тын. Сонда алдымен сұрайтыны – шопандардың амандығы. Сонан соң барып шаруашылық жайына көшетін. Отарларды аралаған кезде не көрді, қойшылармен әңгімеде не байқады – соның бәрі совхоз мамандарының кешкі басқо­суында үлкен әңгіме болатын. Ерте­ңіне сол кемшіліктер қалай жойылып, жаңадан қандай проблема туындады – бәрін қайта пысықтайтын. 

Ол осы ауылдан КОКП ХХV съезіне делегат болып қатысты. Облыстық партия конференциясында Айыптың сол съезге делегат болып баратыны белгілі болған. Арнайы іздеп барып жолықтым, ежелгі достардай емен-жарқын әңгімелестік. Айыптан Мәскеуде қайда орналасатынын біліп алып, съезд басталар күні телефон соқтым. Бізде сағат – тоғыз. Ал Мәскеуде таңер­теңгі – алты. Телефон қоңырауына Айып­тың өзі жауап берді. Әдеттегідей көңіл күйін, үлкен астананың әсерін сұрай бастадым. Досым көтеріңкі кө­ңілмен көрген-білгенін асығыс айта бастады. Оның осы әңгімесінен шағын сұхбат құрастырып, газетке жарияладым. 

Съезден кейін Айып Қисаұлы Екі­бас­­тұз аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы болып сайланды. Қарақала халқы сол жолы Айыппен қимай қоштасып, игі тілекпен шығарып салған еді. Екібастұз ауданының біраз шаруашылықтары қазіргі Ақтоғай ауданынан бөлінген-ді. «Ақкөл» совхозында ұзақ жыл бас бухгалтер болып Айыптың әкесі Қиса Құсайынов істеген. Ел де, жер де өзіне таныс, халқы да біледі. Осы арадан Айып астанаға тартты... 

Ел, ағайын арасында Әйкен атанған Айып Қисаұлы қашан болсын азамат ретінде танылды. Оны үлкен-кіші бірдей сыйлады, құрмет тұтты. Суық хабарды таңертең жұмыс үстінде естідік. Айып кенеттен дүние салыпты. Оқыс хабар есеңгіретіп жібергендей болды. Қимас досыммен бірге өткізген қуанышты күндер еріксіз есіме оралды. 1998 жылы Павлодарда 60-қа толған мүшел тойын өткізген едік, ел-жұртының құрметіне бөленіп қайтып еді. Жоқ жерден Айыптан айырылып қалғанымыз!..

Айып нағыз азамат еді.

Дайындаған Нұрлыбек ДОСЫБАЙ, «Егемен Қазақстан»