Жұмабай Шаштайұлы. Жақсыны ажырату

Алуан-алуан құбылысқа лайық бейнелерді етене ашу арқылы өмір болмысын тұтас қамти алған ұлт назарының аршын-аумағын дәл аңғартып өткендей. Кірпияз талғамды інілердің бірі сол кезде: «жүздеген көрсеткіш, орасан көп сан, қазақ романын шындап іріктеп қарасаң онға жеткізудің өзі қиынға соғады» деп өктем айтқан кесімі күні бүгінге дейін көкейден өшкен емес. 

Жиырмасыншы ғасырдағы қазақтың үздік он әңгімесін өз бетінше анықтап, жеке кітап етіп бастырып шығарған Қытайдағы әдебиетші қандасымыздың әре­ке­тіне не деп үн қату керектігін ой­ланбаппыз да. Төте жазу таң­басын айырып оқи алмаған соң оған кімдерді таңдап, қандай өл­шем­ді басшылыққа алғанынан мүл­де хабарсызбыз. Әңгімелер мен повестердің таңдаулыларын шы­ғару дәстүрі бізде кезінде нық ор­ныққандай көрінетін. Өткен ғасырдың сексенінші жылдары по­вестерден топтастырылған «Бе­ласқан», әңгімелерден тұратын «Жүз­десу» кітаптары шыққанда кә­­дімгідей елең қағып, елеулі жа­ңалықтай қабылдағанымыз есі­мізде. Осынау екі кітап шын мә­нін­­де қазір жәдігерге айналып үл­гер­геннен сау емес.  Жиырма бірінші ғасырдың бір ширегін дөңгелектеуге таяу қалған кезең үстінде қазақ жазушыларының қолтаңбасына еріксіз көз жүгіртіп, бүгінгінің кәдесіне жарайтынын, жарамайтынын кесіп-пішіп ай­тудың қиындығын желеу қы­лудан әс­те танған емеспіз. Уақыттың ымы­расыз сынына төтеп бере ала­тын тәжірибеге жүгіну арқылы қа­ра­ғанда өткеннен бүгінге саусақпен са­нар­лықтай ғана дүниелер жет­кеніне амалсыз ден қоясың. Бір кездері ақсақал мәртебесін иеленіп, төр орны тиесілі тұлғалар мұрасына оралған сайын өз уағының талап үдесінің бояуы бұзылмаған қалпы сақталғанына тап боласың. Өз ісіне қатты берілген бейнелердің адалдығы айнытады деп екіұшты кет­песек те, көркемдік талдау үс­тем­дік алмаған жерде қолдан жасау­дың қалып үлгісінің барын аңғарасың. Тірісінде зор тұтып келіп, аруаққа айналған бетте қор тұтудың мың-сан мысалынан аяқ алып жүре алмайтын жағдайға кезігетінің хақ. Кемшілігі көріне тұра мақтаудың кесірі шығарманың өрбу желісіндегі тін арқауының селкеулігін ескертпестен жауыр­ды жаба тоқудың кеселіне ұрын­ды­рып тынған. Қарақылды қақ жа­ратын әділет сезімінің мәде­ни­еті­нен жұрдай айырылған бүгінгі қал­пымыз пысақай пенделер ырқының құйын екпініне төтеп бере алмастан түбірімен жұлынып әкетіліп жатқан томарларды еске салады. Ізденістегі өмірлік мате­риал яғни шикізат көркемдік шын­дық­қа айналу үдерісінің қисын орайын табу қиғылығында күллі дүние мойындаған туындылар жаратылымының жарасым тапқан үлгілеріне үңілу арқылы көз жеткізе түсетініміз анық. Шығармашылық лаборатория аталатын мұндай барлау бізде жоқ десек – ауызды қу шөппен сүрткенмен бірдей. М. Әуезов жинаған материалдарының бір бөлігін ғана «Абай жолы» эпо­пеясына іріктеп енгізгенінен құ­лақдармыз. Бұл ұстанымның ең әуелгі артықшылығы шығарманың өмірлік шындық кернеуінің жоға­ры­лығында. Бұл кәдімгі магнит өрісі секілді шетіне жақындасаң біт­ті өзіне қарай тартып әкетеді. Осынау ерекшеліктердің түпкі сы­рына үңіліп, құпиясын ақтару жұ­мырбасты пенделердің бәрінің бір­дей маңдайына жазыла бермейтін бө­лекше дүние. Мәскеулік жазушы Алексин бе екен, Алматыдағы мінбеден сөйлеген кезде қазақ балалар әдебиетінің қыстаудан жайлауға қарай қой айдап келе жатқан шопандардың арасынан мін­детті түрде бала кейіпкер кезі­­гетініне тоқталып өтіп еді. Мін ғып таққан осы ғадет қазақ ұлтының көш­пенді дәстүрмен қош­тасуының қиынға соққанын көр­сететін жағ­даят. Басқалар мұ­ны қайдан біле қойсын. Қойшы тағ­дыры қазақ ойы­ның орысша орам­мен айтқанда орталық тақы­ры­бы. Боранда адасқан отар иесі­мен ыққан бойы бір қияннан шық­қан­нан гөрі Оралхан Бөкейдің «Құм мінезі» хикаятында қа­тар­дағы қойшының өз уағының эли­та­сына ұмтылған әрекеті қазақ көр­кем ойының жаңаша бейнесі. Уа­қыт сынына төтеп бере ала­тын көркемдік өлшемнің шы­мыр шешіміне қайтып оралған кезде бастапқы сүйсініс ізім-ғайым жоғалғанына өз-өзіңнен абдырап таңырқайтының бар. Қайтып оқуға бет­теткізбейтін себептердің бұл бір парасы ғана. Ғалымдардың сой­ынан саналатын тағы өзінің жа­зушылығы тәп-тәуір Бекен Ыбы­райым соңғы кезде дүниеге кеңі­нен мәлім туындыларды қайтып оқып шыққандағы әсерімен бөлісуге үйірсектеніп жүр. Қанша дегенмен ғалым деген аты бар, қолтаңба иелерінің көркем талдауындағы шеберліктерін тап басып танып тұрып, кей сәттердің далия жайылып кеткен себебін өз уақытының тала­бынан шыға алмағанның сал­дарына жатқызады. Атағынан ат үркетіндей аруақтардың наза­сы­нан қорықпастан көріне тұр-ау кем­шілікке ұйғарған мұндайды бір жыл бұрын дүниеден өткен әде­биетші Рафат Әбдіғұлов ке­сек шығармалардың өн бойынан кез­десетін артық-ауыс баяндауларды есепке алуды суқаны сүймейтін. 

Қалай болған күнде де классика өкілдерінің кез келгенін оқып шығып, өзіңмен-өзің оңаша отырған кезде жаман ойлардан арылып, айнала төңірегіңе мейірімің оянатын қызық құбылысты бастан өткеретінің бар. Жазылу деңгейі әрқилы дүниелерден көркемдік іздеуден бұрын философиялық түйін тауып ала салып, жалғанға жария қылатындардың әрекет қылығы сыйымсыздау көрінетінін несіне жасырамыз. Кейде әулие дәрежесінде саналатын жазушының айтқан сәуегейлігі мен жасаған байламына сенер-сенбесіңді білмей дағдаратының бар. Тургеневтің жазушылық ғұмыры сегіз-ақ жылға созылып, әрі қарай ешкім оқы­май­ды деген Чехов болжамы шын­дық­қа жанаспақ түгілі «Әкелер мен балалар» тұжырымына адамзат баласы әлсін-әлі оралып жатқан жоқ па. Әбдіжәміл Нұрпейісовтің көңіл хошы соққан уақытта әңгіме дүкенін баяу ағыта бастайтын әдеті екен. Бозғылт ажарына қыз­ғылт рең болымсыз араласып, қо­ңыр сарынды дауыс әуені үй ішін тарсынғандай кернеп бара жат­ты. «Қан мен тердің» бірінші кіта­бын туған жерімде жазып бі­тіріп, Алматыға оралған бетіміз сол еді, есік қоңырауы шырыл қақ­қаны. Тахауи Ахтанов пен Зей­нолла Қабдолов екеуі аман­дас­пақ мезіретін жасамаққа кіріп келе жатты. Ананы-мынаны әңгіме қылып отырып, Зекең кенет: «Жазғаныңды оқысаңшы, тыңдап көрелік те» дегені. Ізде­генге сұраған, қараймын ба, оқу­ға кіріскенде екеуі бірнеше са­ғат бойы тапжылмаған күйі отыр­ды. Ақырында Зекең әлсін-әлі там­са­нып, қоштасып сыртқа шық­қан­ға дейін разылық кейпін риясыз бай­қатып бақты. Келесі күні та­ңертеңгісін есік қоңырауы тағы да шырылдады. Қарасақ – Тахауи. Жай­ғасқан бетте: «Кеше үндемей кеткеніме ренжіп қалған жоқсың ба, сол Қәленді, сол Судыр Ахметті, сол Еламанды бала жасымнан мен де естіген жоқ па едім. Ештеңе демей кеткенімнің себебі сол» деп ақталғандай болыпты.

Ел ішінде көркем бейнеге өзінен-өзі сұранып тұрған қайран қор болып, ұмытқа айналған әңгіме демеске шараң қайсы. Соларды құнттап кәдеге жаратқан ердің ісін айту парыз екен біле-білген кісіге. Бірде-бір тірі бейне шығара алмастан жазушы атанып жүрген ағайындар арамызда қаншама. Қамшының сабындай қып-қысқа ғұмырда тап осындай сөздерге қазір аттап басып барғың келмейді. Жас ұлғая бастағаннан бөлек – өне бойы құтыңды қашырып, көкейіңді киіп-жара беретін ой баяғы кеңи түсу керектігінің кебі. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйініне тақа­ғанда сол жазушымын деп жүргендердің Толстойдан қайсысы әулие. Өлер шағының қарсаңында қолына түскен бір кітапты оқи жөнеліп, мынау тәуір жазылған дүние екен деп қараса – өзінің «Анна Каренина» романы болып шығыпты.

Дүниеде жақсыны ажыратудан өткен қиын нәрсе жоқ па дейсің.

Жұмабай ШАШТАЙҰЛЫ, «Егемен Қазақстан»