«Қазақ – қонақжай халық». Ақиқатын айтар болсақ, бүгінде «қонақжай» сөзі жаттандылыққа, таптаурын теңеуге айналып бара жатқандай. Өйткені, алаш жеріне ат басын бұрғандар қонақжайлықты басқаша қабылдайтын тәрізді: шектен тыс еркінсу, қазаққа ақыл үйрету, қалай ел болуға баулу, несібесіне қол салу. Қазақтың «қонақжайлылығын» пайдаланып, төрлеткеннен кейін төбесіне шыққысы келетіндей ме, қалай?!
Филология ғылымдарының кандидаты, доцент Асхат Әлімов ұлт мәселесі төңірегінде студенттер арасында сауалнама жүргізіп, өз халқының болмыс-бітімі туралы пікірін білген екен. Жастар мынадай ортақ тұжырымға тоқталыпты: «Қазақ – қонақжай, кішіпейіл, шыдамды, сабырлы, білімге құштар, кеңпейілді; алайда өз-өзіне немқұрайды, басқаға бейімшіл және өз дәстүрлерін ұстанбайтын халық».
Жастар қазіргі қазақ болмысын, мінезін дөп басқан деп айтуға болады. Әсіресе, «басқаға бейімшілдігі» халықтың өркендеуіне бірден-бір кедергі болып отырған жағымсыз қасиет. Ғасырлар бойы санаға сіңген құлдық психологиядан арылу оңай болмай тұр. Бүгінгі халіміз осындай. Ал бұрын ше...
Бұрын басқа едік. Бөтеннің алдында құрақ ұшып, жайылып төсек болмай, қадір-қасиетімізді өзіміз бағалай білетін, басқаларға бағалата білетінбіз. Қаз дауысты Қазыбек бабамыздың: «Біз қазақ деген мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай жай жатқан елміз. Елімізден құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп найзаға үкі таққан елміз; ешбір дұшпан басынбаған елміз, басымыздан сөзді асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген елміз, дәм-тұзын ақтай білген елміз, асқақтаған хан болса, хан ордасын таптай білген елміз. Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды, анадан қыз туса, күң боламын деп тумайды. Ұл мен қызды қаматып отыра алмайтын елміз» деп қайыратыны да сол тұста. Досқа дос ретінде сый көрсетіп, төбесіне шыққысы келгенін тәубесіне түсіре білетін халық болатынбыз.
XVIII ғасырдағы қазақтың болмысы бұл. Мінезі һәм менталитеті. Орыс патшалығына бодан болғанмен, өршіл мінезі бұғаулыққа бас ұрмаған кезі. Ресей патшасының қитұрқы саясаты қазақ жеріне сыналай кіріп, алып аумаққа билігін жүргізіп, шұрайлы жерлерін қара шекпенділердің иелігіне беріп жатқан тұста да қазақ мойынсынған жоқ-ты. Исатай мен Махамбет, Сырым батырлардың атқа қонып азаттық үшін арпалысып, «егеулі найза қолға алмай ерлердің ісі бітер ме?» деп жүргені де сол кезең. Оны айтасыз, одан бертініректе Кенесары Қасымұлының «Кезенген жаумен кескілесіп тұрып өлісуге шыдайтын ұл болмаса, сондай ұлды туғызып тұрған ел болмаса, қазақтың қай ісі өрге басар дейсің?!» дейтіні туған жер мен ел үшін шыбын жанын шүберекке түйгендігін көрсетсе керек-ті. Ел үшін жан құрбан.
Алаш жұртының азаттық үшін күресі ешқашан тоқтаған емес, отаршылдықтың темір құрсауы қаусырылып, бодандықтың қамыты тарылған сайын салқар дала сайыпқырандарының рухы айбындана түсті. Қызылдардың пиғылы да Ресей патшасының саясатынан алшақ емес екенін сезген алаш қайраткерлері азаттық үшін күресті жаңаша бағытта демократиялық тұрғыда, өркениет жолымен жалғастырды. Алайда, кеңес өкіметі де өз диктатурасын орнатуға келгенде қанды қырғыннан аянып қалған жоқ, алаштың асыл ұлдарын оққа байлап, қуғын-сүргінге ұшыратты. Большевиктермен күрес барысында ғой Міржақыптың: «Біз онша сатып алған құл емеспіз, Әркімді басымызға шығаратын» деп айтатыны. Бәлкім, ақын төрге шыққан қызыл идеологияның ертең қазақтың басына шығатынын ерте бастан сезген ғой...
Кейінірек кеңес өкіметі тұсында интернационалистік тәрбиені бойына сіңірген қазақ жұрты өзіндік «менінен» ажырап қала жаздады. Ғасырлар бойы қаймағы бұзылмаған салт-дәстүр социалистік қоғам тұсында «сыр» берді. Қазақ емес, «кеңес адамы» болуға ұмтылды. Орыс тіліне бас ұрып, анасының тілінен алшақтағандар көбейді. Коммунистердің идеологиялық тоқпағының құдіретімен бас-аяғы 40-50 жылдың ішінде қазақ саны жағынан ғана емес, рухани жағынан да құлдырауға ұшырады...
Қай кезде де халықтың рухани иммунитеті сыртқы факторларға қаншалықты қарсылық көрсете алады, ұлттың рухани өрісінің өміршеңдігі де соған байланысты өрістейді. Егерде сыртқы мәдени, рухани экспансияға қарсылық көрсететіндей қауқары болмаса, ол халықтың иммунитеті жеңіліске ұшырайды. Жеңілгені сол, ол төл тілінен, мәдениетінен айырылып қана қоймай, оның жеке-дара ұлт ретінде өмір сүруіне қауіп төнеді.
Қазір азаттық үшін күреске шақырып аттандаудың қажеті жоқ, саналар соғысында сан соғып қалмау керек. Ұлттық саналар қақтығысы, идеологиялар бәсекесі. Осы тұрғыдан алғанда, Алаш жеріне ағылған жұрттың бәріне «қонақжайлық» танытып, тоғызыншы территорияның төріне шығарып жақсы атты көрінудің ақыры жақсы болатынына кім кепілдік береді!? «Егер біз өзімізді өзіміз қорғай алмасақ, бүліншілік зорайып, қиыншылыққа айналғанда, қазақ халқы құрбан болады» деген еді Әлихан Бөкейхан. Ендеше, ең алдымен «өзімізді өзіміз қорғап», «Еңкейгенге еңкей, Атаңның қара құлы емес. Шалқайғанға шалқай, Пайғамбардың ұлы емес» деген баба қағидасына беріктік танытатын кез бұл!
Ғабит ІСКЕНДЕРҰЛЫ, «Егемен Қазақстан»