ЭКСПО-2017 халықаралық мамандандырылған көрмесіне Шығыс Қазақстаннан «Тұрғысын-СЭС-1», «Тұрғысын- СЭС-2» су электр стансалары құрылысы және Өскемендегі Сәрсен Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің ғалымдар тобы «ауа райын талғамайтын» гибридті жел электр стансасы секілді 3 жоба ұсынған еді.
«100 жаңа есім» жобасына енген ғалым
Көрмеде көрсетілген бұл жобалардың барлығы қағаз жүзінде қалмай, біртіндеп жүзеге асырылып жатыр. Соның бірі – Риддер қаласы маңындағы Кедровка өзеніне салынатын қуаты 500 кВт болатын «Ертіс-Шығыс» бөгетсіз шағын су электр стансасы жобасы. Бұл жобаны ЭКСПО көрмесінде университет ғалымдары ұсынған ауқымды жобаның жалғасы деуге де болады.
Облыстық энергетика және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы басқармасы энергетика бөлімі мамандарының айтуынша, жоба бойынша бизнес-жоспар жасалып, барлық қажетті есептеулер, сондай-ақ электр желілеріне қосылу жүйесі әзірленіпті. «ВостокЭкоЭнергия» ЖШС шағын СЭС орналасатын жерді анықтау үшін жобалау-іздеу жұмыстарын жүргізіпті. «Салыну құны 254 миллион теңгені құрайтын жобаның негізгі мақсаты – электр энергиясын өндіре отырып, студенттер мен жас ғалымдардың білімдерін арттыру үшін тәжірибелік сабақтар өткізу алаңдарын құру.
Қазір жобаны жүзеге асырумен аталған оқу орнының ғалымы Әлмира Жылқашинова айналысып жатыр. Алдағы уақытта ғалым мемлекеттік грант алып, техникалық-экономикалық негіздемесін жасап, жобаны толық аяқтап шығуға бел буып отыр. Жоба еліміздің «жасыл экономикаға» өту тұжырымдамасына сәйкес келеді. Құрылыс-монтаж жұмыстары 2019 жылдың екінші жартысында басталады. Бизнес-жоспарда көрсетілгендей, бұл электр стансасын 2020 жылы іске қосу көзделген», дейді аталған басқарманың энергетика бөлімінің басшысы Нұрлан Рамазанов.
Бұл жобаның авторы жас ғалым, өнертапқыш Әлмира Жылқашинованың Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен қолға алынған «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясындағы «Қазақстанның 100 жаңа есімі» жобасына енгенін біреу білсе, біреу білмеуі мүмкін. 1981 жылы Өскемен қаласында дүниеге келген ғалым бүгінде Сәрсен Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің ұжымдық ұлттық лабораториясының зерттеуші-инженері болып еңбек етеді.
Аталған білім ордасын физик-инженер мамандығы бойынша бітіріп, кейін оқуын физика мамандығы бойынша магистратурада жалғастырған өнертапқыш Ресейде, Ұлыбританияда, АҚШ-та, Аустрияда тағылымдамадан өтіп, бірнеше грант жеңіп алып, бірнеше стипендияның иегері атаныпты. Мұның бәрін жіпке тізе берсек ұзаққа кетерміз. Оның ізденісі, еңбегі елімізде де ескерусіз қалмай, тиісті бағасын алып келеді. Ә.Жылқашинова – республикалық «Made in Kazakhstan» байқауының үздік инновациялық жоба жеңімпазы. Республикалық «Үздік инновациялық бизнес-жоба» және Әділет министрлігі ұйымдастырған республикалық «Шапағат» (бұл сыйлық жас физиктің 40 градус аязда энергияны өндіретін жел генераторын ойлап тапқаны үшін берілген) байқауларының да жеңімпазы. «Өнертапқыш әйел – 2015» номинациясының иегері, «С.Аманжолов атындағы ШҚМУ-дың үздік зерттеушісі». 2015 жылдан бері халықаралық информатизация академиясының академигі.
Ойлап табудан, оны жүзеге асыру қиын
Елде алған білімін шет мемлекеттерде шыңдаған ғалым жел генераторы арқылы энергия алу жобасымен айналысады. Өзі ойлап тапқан генераторға «Желкен» деген ат қойыпты. Ғалымның талпынысына таңғалмасқа шара жоқ. «Алғаш желден қуат өндіру туралы ой келгенде әлемдегі тәжірибелерді зерттеу қажет екенін түсіндім. Ол үшін ең әуелі ағылшын тілін меңгеру керек еді. Сөйтіп инновация биігін бағындыруды тіл үйренуден бастадым. Уақыт таңдаған бағытымның дұрыс екенін көп кешікпей-ақ көрсетті», дейді ол.
Елуден астам ғылыми жұмыстың авторы, 14 патенттің иесі Әлмира Жылқашинованың жел генераторы өзі жұмыс істейтін С.Аманжолов атындағы ШҚМУ-дың №7 ғимаратына орнатылған. Қуаты 5,5 кВт болатын құрылғы желді желкендерімен тосып, горизанталь орналасқан білік бойымен айналады. Қапалақты генераторлардың пайдалы әсер коэффициенті 38-40 процент болса, желкеннің арқасында бұл көрсеткіш Әлмираның қондырғысында 49 процентке тең. Осыған сәйкес генератор жел секундына екі метр жылдамдықпен соққан кезде де тоқ өндіре алады. «Желкеннің» тағы бір ерекшелігі, тоқ өндіру процесіне маңайындағы ауа ағындарын мейлінше мол үйіре алатынында. Осы қондырғы арқылы оқу ғимаратының екі бөлмесі электр қуатымен қамтылған.
Шет мемлекеттерде көп болып, жақсысын үйренген жас ғалым біздің елде өнертабысты ойлап табудан, оны өмірге кіріктірудің қиын екендігіне, кедергілердің көптігіне қынжылады. «Мәселен, Францияда баламалы электр қуатын пайдалану қарапайым жолмен заңдастырылған. Кез келген франциялық шағын генератор сатып алып, орталық желіге қосыла алады. Осының арқасында қуатты тегін тұтынып қана қоймай, артылғанын электр компанияларына сатады. Бұдан түскен қаржымен қондырғының шығынын біртіндеп ақтауға да болады. Ал Үндістанда жел қуатын пайдалану үшін әуелі алманиялық технологияны патентімен қосып сатып алған да, оған IТ-технология жетістіктерін енгізген. Бүгінде аталған елде тұтынылатын энергияның 30 проценті жел генераторларына тиесілі. Бізде инновациялық идеяларды қаржылай қолдау аздап болса да қолға алынғанымен, оны нақты өмірге кіріктірудің заңнамалық тетіктері реттелмеген. Мысалы, жел генераторын сатып алып, пайдалану үшін ортақ желі мен трансформаторға дейін кабель тарту шығындарын кім көтеретіні нақтыланбаған. Тіпті, үйіңізге тікелей жалғау үшін де арнайы рұқсат керек. Бұл тұрғыдан алғанда электр қуатын өндіріп, таратушы монополистердің мүддесі мықтап қорғалған деуге болады», дейді өнертапқыш.
Азамат ҚАСЫМ,
«Егемен Қазақстан»
ӨСКЕМЕН