Математика ғылымының дүлдүлі еді

Шалтайдың өмір жолының өзі кімге де болса тұнып тұрған тәлім болатын. Іле өзенінің Балқаш көліне құяр са­ғасындағы «Көккөл» деген шағын ауыл­да өткен балалық шағы, бауырыңды жазып жүгіре алмастай қалың құм қа­ра көшкініндей көшіп, борай соққан ты­нымсыз желдің ұйытқуы тынысыңды кере дем алдырмайтыны да ерекше-тін. Балқаш көлінің жарқыраған айды­ны, дүлей табиғаты оған Сәкен шығар­масындағы Альбатростай болуға жас­тайы­нан-ақ баулыған-ды. 

Ол қарапайым теңізшінің отбасында өмірге келді. Жалпы Молдахан аға мен Сәрсебала апайдың отбасында он бір бала – бес ұл, алты қыз тәрбиеленді. Қа­зақта әже тәрбиесін көріп өсу деген тамаша дәстүр бар. Ол ешқашан әдеп­сіздікке ұрынбау үшін көкірегіңе салынған код десе болғандай. Бесіктегі кезінде ата-анасы Шалтайды нағашы әжесінің қолына береді. Әжесінің аты – Ораз екен. Ауылына өте сыйлы кісі болыпты, содан да болса керек ер-азаматтар, ақсақалдар ол кісіні «Өке» дейтін бол­­ған. Мұның біздің Шәкеңе де оң ықпалы болып, оған ерекше ілтипатпен қарауды қалыптастырған.

Шалтай екеуміз 1967 жылдан ҚазМУ­-ға оқуға қатар түстік. Үш­ курс бірге оқыдық, кейін ол Новосібірге ауы­­сып кетсе де, жазғы уақытты бірге өткізетінбіз. Онымен қоса, Шәкеңнің ауы­лы Құйғанда менің туған апам Әйкен мен осындағы кеңшар тұтынушылар коопе­ративі бас есепшісі болып қызмет атқар­ған жездем Сапарбек тұрушы еді.

Шалтай ешуақытта бізбен қатынасын үзген емес, онымен бірге Нарқозы Данаев, Мұхамедияр Мұзақбаев та Ресейге бір­ге аттанған болатын. Біз курстас қа­на емес­піз, Қарағанды қаласындағы қа­зіргі ака­д­е­мик Е.А.Бөкетов атындағы Қараған­ды мемлекеттік университетіне оқу бі­тірген жылы жолдамамен бір мезет­те келіп, қатар қызмет атқардық. Тату дос болдық. Ол өзі қоғамшыл, көпшіл, сері жан, ойын-сауықтың көркі болушы еді. Аз уақыттан соң ол қайтадан Ново­сібірге қызметке аттанды. Ре­сей елінде «жүйрік болар тұлпарды құлы­нынан танитын» «Күреңбай сыншы» іспетті академик Н.Н. Яненко Шалтайды өз институтындағы зерттеу лабораториясына ізденуші етіп қабылдады. Сонда профессор Б.Г.Кузнецовтың жетек­шілі­гімен өзінің алғашқы ізденісін бастады. 

Бұл – математика ілімінің аспанына нұрын шашқан жарық жұлдыздың жанған күні болып тарихта қалды. Оның айғағы – математика әлемінде «Сма­ғұлов теоремасы», «Смағұлов кестесі» сынды тың дүниелер пайда болды. Не­гізі, ғалымдар, олар ашқан жаңа­лық­тар, сол биікке жету жолындағы соқ­пақтар жайында жастарға баспасөзде жиі­ уағыз­даған жөн. 

Шалтайдың көпшілдігі, қоғамшыл­дығы, адамгершілік қасиетінің бірі – өз арамызда әзілдеп айтатын «коман­да­лық» іскерлігі еді. Оның маңайына топтас­қандар, болмаса соңынан ілескендер ғалым болып шығады. Ол қаншама жан­ның ғылыми еңбегіне қол ұшын созып, ақыл-кеңесін беріп, қолтығынан демемеді дейсіз? Ол табиғи таза дарын иесі болғандықтан математика са­ласындағы ғалымдардан оқ бойы озық тұра­тын. Шалтайды қалай мақтасақ та жарасады. Айтқандай оның балуандығы өз алдына бір әңгіме. 

Бір үлкен мейрамда пияз егумен ай­на­лысатын корей ұлтының өкілдері ор­таға күреспен айналысатын әккі балуанын шығарды. Орта бойлы, дембелше келген жігіттің бұлшық еттері шымыр көрінеді. Соның мысы басты ма, ел жігіт­терінен ешкім белсене қоймапты. Бұрын балуан­дығымен аты шыққан ауыл ақса­қалы Төлебай намыстанып: 

– Әттең, қартайып қалдым-ау, әйтпе­се өзім шығар едім! Әй, намысты қол­дан береміз бе, неге біреуің ортаға шық­пай­­сыңдар? Кәне, бала Шалтай шық,­ ортаға, – дегенде 9-сыныпта оқи­тын, балаң көрінгенімен кеуделі, иық­ты әрі бойшаң Шәкең ортаға жүгіре шы­ға­ды. Екеуі белдесе кетті. Шамалы әдіс бай­­қасып ырғасып жүрген Шәкең бір кезде корей жігітінің жуан мойны­нан қап­сыра құшақтап, жамбасқа салып, иығынан асыра алып ұрады. Содан былай «Шалтай балуан» атанады. Мей­рам сайын күрес болғанда оған қар­­­сы ешкім шықпайтын. Өз арамызда талай сайысқанымызды құрметпен еске аламыз.

Кеңестік кезеңнің тағы бір көзге көрінбес саясаты – тіл саясаты болатын. «Тіл – қарым-қатынас құралы» деген­ді жиі қолдансақ та, байыбына бара берме­йтінімізге куә болдым. Ойласаңыз, шал­ғайдағы ауылдарда «орыс тілін үйрену дәрісі» өтеді. Баланың дені ауы­лда өсетіні мәлім. Сонда небір талантты балалардың «бағы жанбауы» орыс тілінен «ақсауда» жатады екен ғой. Табиғатында ұяң, болмаса, жасық жас­өспірім жоғары оқу орындарында білім алу, бойындағы талантын ұшт­ау мүмкіндігінен қағылып қалатын бол­ған. Мектепте оларға «үш» қоя салу ұс­таздар тарапынан да дағдыға еніп, бала кеудесіндегі дарынның жетілуі ба­қылаусыз қалып келген болып шыға­ды. 

Шалтай досым осы саясатқа қарсы өмір бойы талмастан қызмет етті. Ол ең алдымен жастар бойынан талант, та­биғи дарынды іздеуші еді. Өйткені, оның өзі де орыс тілінің тақсіретін аз тартпаған болатын. Ауыл баласы қанша тырысқанымен оған осы пән­нің сылтауымен «алтын медаль» алу бақыты бұйырмап еді. Есесіне тынымсыз ізденіспен талмай еңбектенудің нә­тижесінде ғылымның биік шыңдарын ба­ғындырды. Кейінгі ұрпаққа үлгі, өнеге көрсетті.

Шалтай Смағұлов Новосібірдегі Ға­лымдар қалашығында КСРО Ғылым академиясы Сібір бөлімшесінің Есептеу орталығы, Теориялық және қолданбалы механика ғылыми-зерттеу институттарында аға ғылыми қызметкер дәрежесіне дейін көтеріліп, жұмыс істеді. Сол ғы­лы­ми ортада кандидаттық, кейін қазақ хал­қының басына СОКП-ның қолдан ұйым­дастырылған «ұлтшылдық» деген жаласы таңылып тұрған шақта есептеу математикасы саласында Есептеу орта­лығында өзінің терең білім мен ғылымға бейім талантымен докторлық диссертация­сын қорғап шықты.

Шалтайдың азаматтық тұлғасын биіктететін қасиетінің бірі – Отаны үшін отқа түсуге дайын тұратын батылдығы. Соның бір қарапайым мысалы, өткен ғасырдағы Желтоқсан көтерілісі тұсында Ресей мен еліміздің қарым-қатынасына «сызат түсіруге таптырмас сылтау» ізде­гендер мәскеулік ғалымдар арасынан да табылды. 

Нақ сол тұста 1986 жылғы желтоқ­сан айының аяқ шенінде Ресейдің Ново­сібір қаласындағы атақты «Академ­қалашықта» диссертация қорғауға қа­­тысты Ғылыми кеңес мәжілісінде ғы­­лы­ми баяндамасын аяқтап, кеңес мү­ше­лерінің сұрақтарын күткен жас ға­лымды ешкім бірден қолдап кете қой­май, тығырыққа тіреді. Бұл нағыз пси­хологиялық қысым болатын. Жас ғалым абдырап қалса, жүрісінен жаңылады, одан арғысы мәлім. Міне, сол сәтте та­­­лапкер диссертанттың ғылыми же­тек­­ші­сі Шалтай Смағұлов ғылыми ең­бектің дәйектілігі мен өзектілігін бұл­тартпас дәлелдермен өрнектеп берді, сөй­тіп, «академқалашықтың» азулы ака­демиктері мен ғұлама ғалымдары диссертациялық еңбекті бірауыздан қол­дап дауыс берді. 

Осылайша, бұл күнде танымал ірі ға­лым, профессор, ғылым докторы Болат Рыс­баевтың Новосібір мемлекеттік уни­вер­ситетіндегі диссертациялық кеңес­те 15/0 дауыспен абыройлы қорғап шы­­ғуы еліміз бен қазақстандық матема­тиктер үшін үлкен жеңіс болды. Бұл Кеңес Одағы көлеміндегі Шалтай Смағұлов­тың абырой-атағы зор екенінің бір дәле­лі, туған елі үшін басын қатерге тіккен көз­сіз ерлігі еді. Содан былайғы жерде қазақ­стандық жас ғалымдарға да кең жол ашылды. 

1984 жылы Шалтай Смағұлов сол кездегі ҚазМУ-дің ректоры, талант­ты­ ғалымдардың жебеушісі бола біл­ген Өмірбек Жолдасбековтің арнайы ша­қыруымен университеттің меха­ника-ма­тематика факультетіне дифферен­циал­­дық теңдеулер кафедрасы­ның мең­геру­шілігіне қызметке келеді.

Арман – қашанда алға жетелейді. Со­­­ның дәлелі өмірінің жарқын шақ­та­рын, бойындағы күш-қуатын отан­дық ғылымды дамыту жолына жұм­сап, аян­бай еңбек еткен Шалтай Смағұлов­тың есімі дүниежүзілік математика ға­лым­­дары қауымдастығына кеңінен таны­мал. Ол физика-математика ғы­лым­дарының докторы, профессор, ғы­лым, техника, білім беру саласында Мем­лекеттік сыйлықтың лауреаты, Қазақ­стан Республикасы Инженерлік ака­­­демиясының академигі дәрежесіне жетті.

1996-2000 жылдары аралығында әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық уни­­верситеті жанындағы Математика және механика ғылыми-зерттеу инс­титутының директоры қызметін ат­қарды. 2001 жылдан механика-математика факультетінің деканы болып тағайындалды.

Одақ кезінде математикалық мо­дель­деу саласында 10 ғылым докто­ры болса, соның төртеуі қазақ ғалы­мы екен. Шалтай Смағұлов ғылымға ара­ласқан уақыт аралығында 150-ден ас­там ғылыми-еңбек, оның ішінде 

8 мо­нографиялық еңбек жазды. Ғалым­ның тікелей жетекшілік жасауымен 60-тан астам кандидаттық диссерта­ция, 10 докторлық диссертация қор­ғалуы Шалтай Смағұловтың ғылым сала­сындағы адалдығы мен біліктілігі, табан­дылығы мен шыншылдығының жар­қын көрінісі.

Ғылымда өскен ортаның тәрбиесі, оның жағдайының ықпалы туған жер жайлы тебіреніске әкелмек. Соның айға­ғы Шалтай Смағұловты Қазақ еліндегі ел мен жердегі орасан зор қасіретті же­ңіл­дету шарасына атсалысуға мәж­бүрледі. Сондай жайлардың бірі – ел­дегі экологияға қатысты мәселе. Ол ке­ңес­шілік еткен «Компьютерлік және есеп­теу технологиясы» кафедрасында «Бай­қо­ңыр ғарыш айлағынан зымыран тасы­ғыштарды ұшырудың қоршаған орт­аға, атмосфераға зардабы және жер бе­тіне әсерін бағалау бағдарламасының» зерт­телуі нәтижесінде Қазақстан аумағына құлаған «Протон» зымыранының эколо­гияға қаншалықты зиян келтіретіндігі нақты ғылыми түрде дәлелденді. 

Ғалымның жетекшілігімен мұнай-газ шығаратын орындарға компьютерлік бағ­дарламалар арқылы бақылау, болжау жасайтын ақпаратты жүйелер жасалды. Онда математика ғылымының күрделілік си­патын өндіріске пайдаланудың не­ғұрлым түсінікті әдісін көрсетіп, ин­женерлік модельдерді қиналмай жү­зе­ге асыруға мүмкіндік беретін бағдар­ла­­­малар жиынтығын қолдану арқылы бар­­­лық жүйелердің дербес түрде жұмыс атқаруына қол жеткізді. Оны уақыт өт­кен сайын жетілдіріп отырудың кең кө­лемді жоспарын іске асырды. 

Осы жұмыстардың нәтижесінде дү­ниеге келген «ИСАР» автоматтанды­рылған жүйесінің нақты кен орындарында, оның ішінде Маңғыстау облысының Жеті­бай мұнай кәсіпшілігінде қолданы­луы арқылы Англияның «Tiegress» авто­маттандырылған жүйесіне қарағанда ана­ғұрлым дәл мәліметтер беретіндігі іс жүзінде дәлелденді. Осы бағдарлама Құм­көл-Лукойл, Торғай-Петролеум, Қара­жамбас сияқты кен орындарында колданылуда. Қазақ ғалымының бұл жаңалығы отандық ғылымның, әсі­ресе, математикалық модельдеу, есеп­теу ма­тематикасының, механика сала­ла­рының жедел қарқынмен дамып келе жат­­қан­дығын айғақтайды.

Сәрсенғали ӘБДІМАНАПОВ,

Қазақ экономика, қаржы және халықаралық сауда университетінің ректоры, математика ғылымдарының профессоры, Жоғары мектеп халықаралық ғылым академиясының академигі