Ғылым мен поэтика астасқанда

Мәселен, ғылыми фантас­тика, сөз­сіз ғылымы дамыған е­­­л­дердің көр­­­кем әдебиетінің, нақ­тырақ айтсақ, поэ­тикалық ойлаудың жемісі. Ғылым мен поэтика. Бір қарасаң екеуі мүлдем қабыспайтын секілді. Ал екеуіне ортақ дүние – қиял. Шексіз қиял бар жерде фантастика да  бар. Азаматтарының қиялдау еркіндігіне нұқсан келмеген елдің  ғылымы да озық. Ал біз ғылымның озық болуына бі­лімнің ғана қатысы бар деп ойлаймыз. Сонымен фантастика кеше ғана пайда болған жанр емес. Мамандар ежелгі дәуір әде­бие­тінен бірнеше  мысал тауып, аталған жанрдың бағзыдан ғұ­мыр кешіп, бүгінгі әдебиетте «дамып» үлгергендігін жоққа шығармайды.  Көркем фантастика мен шы­­тырман оқиғалы детектив­ жанрының бүгінгі қазақ про­засындағы ахуалы туралы сөз қозғалғанда қос жанрдың да­му про­­­­цесінің кешеуілдеп жат­қандығын көл­денең тартатындар көп. Біз мұны қа­лыпты құбылыс деп есептер едік. Шығармалары әлемдік классикалар жауһарына енген Рюноскэ Акутагаваның «Тозақ азабы» деп аталатын әң­­­гімесі бар. Бұл шығармадан миф­тік деталь, адамзаттың тозақ пен дін туралы танымын, өнер жолындағы құрбандық мәселесін табуға болады. Ал сөз орайы кел­генде осы шығармадағы куль­ми­нацияны мысалға келтіре оты­рып, көрмеген, түйсінбеген дүниені өнерге айналдыру мүмкін еместігін жеткізбекпіз. Түсінікті болуы үшін шығарманың  фабуласына тоқталайық.       Кеңістік – Нидзе сарайы. Он­да Ұлы мәртебелі патша тұрады. Бұл сарайдағы ең құнды дүние «Тозақ азабы» деп аталатын сурет. Ол суретті  Есихидэ  есімді суретші салған. Қа­­рапайым адамдар  уақыт өте ке­ле осы құнды суретті салған өнер­­пазды ұмытып кеткен. Бі­рақ әлгі суретті көрген адам  өз­­геше, нағыз тозақ отын көз ал­­дына алып келіп көрсетіп қой­­ғандай күй кешеді. Тозақты көрмеген адамың оны сала алуы мүмкін бе? Суретші тозақта болуы мүмкін жыланның адамға шаптығуын салады. Оны салу үшін жылан ұстап алып келіп шәкірттерінің бірін шақырып алып, қарап бақылап тұрады. Жапалақтың адамға ұмтылғаны туралы тозақтық тәмсілді де ол өз көзімен көріп суретке түсіреді. Барлық халықтың нанымында кездесетін тозақтағы от және өр­теніп жатқан адамның денесін салатын сәтте суретші патшаға осы идеяны жүзеге асыру  үшін кө­мек сұрайды. «Мен көзбен көрмегенді еш уақыт­­­­­та бейнелей алмаймын. Ал бейнелей қалсам, көңілімдегідей болып шық­пайтыны сөзсіз... Мен суреттің қақ ортасына биік­тен құлап келе жатқан күй­­мені салсам деп едім. ...Ал күйме ішін­де от тиген қара шашы жа­йылып, әсем ақсүйек әйел азап­танып жатса... Түтінге тұн­шығып, қабағы тыр­жиып, басы шалқайып кеткен. Қолы жауын тамшыларынша шашыраған от жарықшақтарынан қорғанбақ болып, ши шымылдықты тартқылайды. Оның төбесінде тұмсықтарын сақылдатып жиырма шақты құбыжық құс ұшып, шүйіліп жүр. Міне, осы күй­­­­­ме­дегі әйел­дің суретін сала алмай жүр­мін». 

Патша суретшінің қалауын орындайды. Алтын күймеге сұлу әйелді отырғызып, оны өртейді. Суретшінің қиялындағыдай кө­рініс өмірде болады. Бірақ... Күймедегі сұлу әйел суретшінің сарайда қызметте жүрген өз қы­зы еді. Адамның отқа оранып жат­қанын көргісі келген ниетіне ашу­ланған патша оны осылай жа­заламақ болды. Суретші әлгі көріністі айнытпай түсіреді. Су­­рет аяқталған соң, ол асылып өледі.  Фабулаға қатысты түр­­лі сұ­рақ туындайды. Оның өнер үшін құрбандыққа барғаны сон­шалықты, өртеніп жатқан өз қызы болса да, қарап тұрып, суретін аяқ­­тап болған соң ғана азап кеш­­ті  деп топшылауға немесе ке­рі­сінше қызын өртеп жатса да, суретін аяқтауды құп көрген қан­дай жауыз еді деп жазғыруға да­ болады. Әңгіме ғана болса да,­ оның әлемдік классикаға ай­­на­луының құпиясы осында жа­тыр. Әр оқырман кейіпкер пси­хологизмін өз деңгейінде тү­сі­ніп, оны өз мүмкіндігінше ақ­тап немесе жазғырып отырады. Біз үшін маңыздысы бұл емес.  Біз­ге керегі  суретшінің: «Мен көз­бен көрмегенді еш уақытта бей­нелей алмаймын. Ал бейнелей қал­сам, көңілімдегідей болып шық­пайтыны сөзсіз», деген ұста­нымы болатын.  

Әдебиеттегі жүзеге асып жа­татын процестер көзбен кө­ріп, түйсікпен тұ­шынудан пай­­да болады. Шытырман оқиғалы детективтің дамып, өз оқыр­манын табуы үшін қаламгер сол­ оқи­­ға­лардың бел ортасында жүр­гені және із кесу­шілік оқи­ға­лардың әділ түрде жүзеге асы­рылып жатуын көргені өте ма­ңызды. 

Біз қаламгерлердің филоло­гия немесе журналистика фа­­культетін тәмамдап барып әде­биетке келу үрдісіне әбден көз үй­ретіп алғанбыз.  Детективті оқи­ғалар ортасында жүретін адам­дардың қалам ұстауы – бізге сон­дай тосын. Неге дейсіз бе? Бұл қазақ тілінің қолданыс аясының тар екендігін, шынайы өмірдегі кри­миналдық оқиғаларды аша­тын ма­­­мандардың көркем әде­би тілге деген қабілеті мен қы­­зығушылығының жоқ екенді­гін біл­діреді. Енді қазақ ті­лі мен әде­биеті мамандығын немесе жур­на­листика факультетін бітірген, кри­­­­миналдық оқиғаларды көр­меген қа­ламгер қалайша шебер түрде  детектив жанрында қалам тербей алады? Дәл сол сияқты ғылыми қиялы ер­кін, роботтардың сан түрін өн­діріп жатқан елдің көркем фан­тастикалық әдебиеті дами­ды.  Мысалға келтірген жағдай­ла­рды өмірде көзімен көрмеген, адам­дардың ол жайында қызу тал­қы­лап жатқанына куә болмаған қаламгер өз­дігінен фантастика мен детектив жанрын жасап шы­ға алмайды. Расымен де біз ғылыми өнімдер туралы талқыға бара бермейміз. Есесіне  біз ғұ­мыр кешіп жатқан кеңістікте Мен­делеев кестесіндегі элемент­тер мен мұнай ту­ралы талқы жү­ріп жатады. Содан соң, әнші­лердің өмірі мен тіршілігі хақын­­­­­дағы қызығушылықтар мен сөз­талас­тар­ға уақыт шығында­лады.

Адам өмірі Күн жұлдызының Жерге түсіретін жарығымен өл­­шенеді. Дұрысын айтқанда, біз солай өлшеп әдеттеніп ал­ғанбыз. Жер үнемі қозғалыста бол­ғандықтан бізге жарық ылғи да түсіп тұрмайды. Уақыт деген ұғым­ды осы жарықтың үнемі түсіп тұрмайтын құбылысы туын­датқан. Қысқасы, саналы ғұмырдың санаулы уақытқа тәуел­деніп қалатыны осыдан ғой. Ендеше онсыз да санаулы сәт­терден тұратын уақытты өнер, ғы­лым, оқиға жасауға емес, арзан әңгімелерге жұмсап әлекпіз. Га­лактикалық өлшеммен қарасақ, біз­ге мәлім де беймәлім алапат әлем бар екенін бағамдаймыз. Бі­рақ біз өз ба­ғамызды біле­міз бе? Тіршілік үнемі қоз­ғалыс­та. Ғаламда қозғалысын тоқтат­қан­дар  шіриді, ыдырайды, яғни көз­ге көрінетін, көрінбейтін бөгделердің жем­тігіне айнала­ды деген сөз. Енді осы заң­ды­лықты қазақтың өміріне мысал ре­тінде алып келіңізші. Қазақта даму бар ма? Өнерде, білім мен ғылымда қозғалыс бар ма? Әдет­те өнердегі жетістіктер мен жетімдікті өнерпаздар қауы­мының иығына жүк етіп ар­туға арланбаймыз. Әдебиеттің қан­дайда бір жанры кенже қалып жатса, қаламгерлердің қау­қар­сыздығы, білікті журналис­тер эфирге шықпай жатса, бет-әл­петінің ұсқынсыздығы деп топшылай салатын анализаторлар әрқайсымыздың  ішімізде өмір сү­ріп жатыр. Өнер – біз өмір сүріп жатқан кезеңнің айнасы.

Түркі дәуіріндегі  балбалдарды кім­дер қашады? Ондай өнер­паздар кейін неге жоғалып кетті? Әрине ислам діні­нің тамыр жая бастауына байланысты бал­бал тас­ты ешкім қажет етпеді. Ол өнер­ді жасаушылар мен өнердің өзі ысы­рылып қалды. Есесіне, біз балбалы бар дәуір мен одан бас тартқан дәуір туралы тұжырым жасай аламыз. Өнер­дің айна болатыны осыдан. Алып елдердің мәдениеті мен әдебиеті де алып. Қазақстан мен қазақтың имиджін қалыптастыруды қолға алғандар осыны ескеруі тиіс. Рухани жаң­ғыру мен ұлттық код туралы сан­сыз мақала жазып, қисапсыз бил­бордтар ілу – бізді шынайы жаң­ғырта алмайды. Жаңғырық шығуы үшін  алдымен айқайлау керек емес пе? Мынандай сұрақ қойғымыз келеді, Рухани жаңғыру деген­ тіркесті ресми түрде жазып,­ жариялаған күннен бас­тап  қазақ­тың оқырман болу үлесі артты ма немесе кітап нарығында сең қозғалды ма? Осы екі сұрақ­қа берілген жауап рухани жаңғыр­ғанымыз бен әлгіндегі айтқан ай­на – өнердің не көрсетіп тұр­ған­дығын айқындап бере алады. Рюноскэ Акутагаваның «Тозақ азабы» әңгімесіндегі сурет­ші сөзін топшы сөзге тағы да шегелемекпін. «Мен көзбен көр­ме­­генді еш уақытта бейнелей алмаймын». Біз де рухани ортаны көр­мей, жаңғыра алмаймыз.

Айнұр ТӨЛЕУ,

әдебиеттанушы