Bala kezimizde kórnekti qalamger Zeıtiń Aqyshevtiń «Jaıaý Musa» romanyn oqydyq. Sonda Baıanaýyl óńiriniń aǵa sultany Shormannyń Musasynyń esimin qý aıaq kedeıdiń ónerli balasynyń da alyp júrgenin qalamaǵan, naqty aıtqanda qyzǵanǵan inisi Mustafanyń ozbyrlyǵyn sýretteıtin tustary áli este.
Bul, árıne, keńestik taptyq turǵydaǵy boıaýy qalyńdatylǵan palıtra desek-daǵy, áıgili ánshi Jaıaý Musanyń ánin qaıda qoıamyz? «Aq sısa, qyzyl sısa, sısa-sısa, qalmaıdy kimder jaıaý zorlyq qylsa, Shormannyń Mustafasy atymdy alyp, atandym sol sebepten Jaıaý Musa» dep keletin asqaq án qoly jýannyń qıanatynan bólek, kidiligin de pash etpeı me?!
Sol kezdegi keri sóıleıtin ker minez adamnyń azan shaqyryp qoıǵan atyna, áý basta bılik tutqasyn ustaǵan tóre-sultan, sóz ustaǵan bı-sheshen bolsa da, el aýzyndaǵy jaqsyǵa uqsasyn degen izgi, asyl nıetten týǵan isti kidilik kelip tý-talaqaıyn, tas-talqanyn shyǵaryp turǵan joq pa?!Osy sıaqty ataǵy alty Alashqa jaıylǵan baı Pań Nurmaǵambettiń atyn ıelengen jas balýan Nurmaǵambettiń de Balýan Sholaq atanýyn áıgili jazýshy Sábıt Muqanovtyń povesinen oqyp edik. Bul el aýzynda aıtylyp júrgen áńgime-derekter negizinde keıipkeri men leıtmotıvi anyq shyǵarma bolǵandyqtan ómirde bolǵan oqıǵa bolýy kádik. Iaǵnı, áıgili mesenat bolsa da Pań Nurmaǵambet te áziz esiminiń basqa bir óner ıesine tańylmaýyn qalaǵan. Biraq munda zorlyq-zombylyq joq. Dese de kidilik bar. Iaǵnı, kidiliktiń de kisilikpen ushtasqanda ózin-ózi aqtaıtyn sáti bolady. Munda osy kep.
Jalpy, kidiliktiń ejelgi dosy – bılik. Úlkendi-kishili bılik tetigi qolyna túsken kóp adamnyń basqadan bólektenýge beıil bir pendeshiligi boı kóteredi. Árıne, bul bólektený, bul erekshelik – shyn máninde kásibı talantpen, uıymdastyrýshylyqpen ushtasyp jatsa, áńgime bólek. Al buǵan jete bermeıtin deńgeıdi búrkemeleý úshin kidi bolý, kim-kimge de kidilik tanytý basshyǵa abyroı ápermeıtini anyq.
Qazir kópshiligimizge kisilikten góri kidilik tán. Munyń birden-bir sebepkeri – qaýyrttyq, zamannyń tym jedeldigi. Tańerteń jumysqa asyǵyp kelý, sharýany asyǵys isteý, odan bólek moıynǵa júktep alǵan artyq dúnıeler – qaptaǵan áleýmettik jeliler, saıttar, telefon qońyraýynan bólek aýdıo-vıdeobaılanystar. Mine, osydan keıin ózińizge tikeleı habarlasqan nemese sóılesken ár adamǵa, tipti qyzmettesińizge, týǵan-týysyńyzǵa tolymdy, qunarly bolmasa da kishipeıildilikpen jaýap qatý múmkin be? Birde bolmasa, birde shyrt ete qalasyz. Bul – kidi minez. Iaǵnı, ony orta da qalyptastyrady.
Jýyrda bir tanysymyz áńgime tıegin aǵytty. Aıtýynsha, qyzmetinde kúndelikti tańerteń kirgende, keshke shyqqanda nazar aýdarmaı janynan óte shyǵatyn kúzet qyzmetkerimen birde oılamaǵan jerden sóılesip qalypty. Baıqaǵany – ádette, qyzmetkerler ótetin týrnıketti ashyp-jabý mindeti dep qana biletin bul adamnyń boıynda qanshama erýdıttiń buǵyp jatqany, qanshama qyzmetkerleriniń kúndelikti boıynan kóre bermeıtin kishilik pen kisilikti kórgeni. Bajaılasaq, bárimiz de kidiligimizge tańǵalamyz. Óıtkeni bizdiń kidiligimiz sondaı, adamı qarym-qatynasty umytyp kete beremiz. «Qanshama adam kórdim – ústinde kıim joq, qanshama kıim kórdim – ishinde adamy joq» dep Máýlana aıtqandaı, adamdy kıimine qarap qarsy alyp, oı-óresine qaraı shyǵaryp salatyn qoǵamda basym bóligimiz qarapaıymdylyqqa, kishilikke kidiligimizdi qarsy qoıyp alǵandaımyz. Áıtpese, «Kishipeıildilik kishilik emes – kisilik» degen támsildi umytpaýymyz kerek edi.
Jaqsynyń aryna, jamannyń malyna qul bolatynyn bilgen jan kisiligin saqtaıdy. Adamdy jasyna, bar-joǵyna, mansabyna, minez-qulqyna qaraı alalamaıdy. Iaǵnı, kisilik kisi tańdamaıdy. Bul – ımandylyqtyń bir belgisi, izgiliktiń bir aty.