Халықтың төлем қабілетінің деңгейі көтерілмей, несиеге тәуелділік төмендемейді

2019 жылдың бірінші тоқса­нындағы мәлімет бойынша не­сиенің жалпы көлемі 6,12 трлн теңгеге, несие қажет болып банкке жүгін­ген қазақстандықтар­дың саны 12,02 мың адамға көбей­ген. Халық­аралық валюта қоры­ның таратқан мәлім­де­ме­сінде: «Қазақ­­стан банктері қай­тарылуы неғайбыл несиелер саны­ның өсуін тоқтату үшін нәтижелі іс-қимыл жасауы керек. Өйт­кені осынау бұрынғы кеңес республика­сында ұлттық экономиканың шапшаң өсуі­нің қауқары активтер сапасын арттыруға жетпейтін тәрізді» деп көрсетілгенін хабарлады «Блумберг» агенттігі. 

Штаб-пәтері Вашингтонда орн­а­лас­қан Халықаралық валюта қоры­ның сайтында Қазақ­стан­ға қатысты жариялан­ған рес­ми мәлімдемеде былай делін­ген: «Жұмыс істемей тұрған несиелер көлемін азайту үшін Қазақ­­стан банктерінің елдің рес­ми билік орындарымен бірге кеңі­рек ауқымдағы шараларды баты­­лырақ іс жүзіне асырғаны маңыз­ды болмақ».

Демек халықтың қайтарыл­маған несиесі мен мемлекеттің имиджін бір-бірінен бөліп қа­рауға болмайды. Қазақстанның Ұлттық банкінің алғашқы тө­рағасы Ғалым Байназаров: «Егер банктер қарызын қайтара алмайтындай жағдайда қалса, оның орнын мемлекет жабады» дейдi. Яғни, мемлекет банктер үшiн тәуекелге бел байлайды.

Банк академиясының ректоры Бейсен­бек Зиябек: «Егер қазақ­стан­дық банк өзiнiң сырттан алған несие­сiн қайтара алмайтын болса, сол несиенi бе­рiп отырған шетелдiк банктер Лон­дон немесе Париж кредитор­лар клубына жүгiнедi. Ал олар өз кезе­гiнде мемлекетке қысым жа­сайды» дейдi. Ол сонымен қатар бiздiң банктер мемлекеттiң имиджiн алға тартып қарыз ала­тынын, оны кейiн Грузия се­кiлдi мемлекеттерге салып кел­­генін тілге тиек етіп өтті. «Банк­­тердiң басына күн туатын бол­­са, оның жауапкершiлiгi мем­лекеттiң, яғни қарапайым салық төлеушiлердiң мойнында қалады», дейді Бейсенбек Зиябек. 

Басында несиесі жоқ отбасы­ның сирек кездесетіні де рас. Несие тұрмыстың ажырамас бөлігі болып барады. Бізде банкпен байланысы жоқ адамның аз екенін экономистердің өзі ашық айта бастады. Қарыз тө­леп күн өткізіп жүрген қазақ­стан­дықтардың саны қанша екенін нақ­ты айту мүмкін емес. Тіпті бұл сауалдың жауабын бірінші несие бюросының сайтынан да таба алмадық. 

Банктер проблемалы қарыз­дардың көрсеткішін кө­теріп алғанын тағы да байқамай қал­ды. Экономист Жангелді Шым­шықовтың ойынша, мұндай жағдайда отандық банктерге клиент үшін бәсекелесуге ту­ра келеді. 

– 2008 жылғы дағ­да­рыс­тан кейін есін жинай бас­та­ған­ ком­мерциялық банктер же­­ңіл­ жолды таңдады. Олар қай­­­тарымы тез бо­латын несие көз­дерін тұтыну сек­торынан тапты. Бүкіл әлемде материалдық құндылық бірінші планға шығып отыр. Банктер адамдардың осы әлсіздігін дөп басып, бағыттарын осылай қарай бұра қойды. Жастар бірінен-бірі қалғысы келмей, қымбат тех­никалық түрлерін алуға жанталасып, клиент үшін талас тудырды. Банктер де бірінен-бірі асып түскісі келіп, небір қым­бат тұтыну заттарын несиеге бере бастады. Осылай елімізде тұтынушылар мен импортқа деген сұраныс өсуде. Бұл өз ке­зегінде ертеңгі проблемалық ак­тив­терді көбейтпесе, азайтпайды, – дейді Ж.Шымшықов. 

Сарапшылар 6,12 трлн тең­геге үлестірілген тұтыну несие­ле­рі экономикалық дағдарыс жағ­­­дайында банк секторының то­қырауына себеп болуы мүм­кін еке­нін де айтып жатыр. Халық­ара­лық нарықтарда мұнай бағасы төмендесе, ол тұтынушылардың тө­лем қабілетіне әсер етпей қой­май­тыны белгілі. Тұрғындар тұ­тыну несиелерін жабуды ке­шік­тірсе, экономикалық ах­уал нашар­лай бастады деп дабыл қаға беруге болады. Ал ондай ке­шік­тіру­лер қа­зір­дің өзінде бой көрсете бастапты. 

Қазір бір адамның мойнында үш-төрт несиеден бар. Бұ­дан әрі қарай бөлшек несие көлемінің артуы мүмкін емес, себебі әр нәр­­­сенің шегі болады. Банктердің төлем қабілеті төмен азаматтарды да тартып, оларға тәуекелі жоғары не­сие­лерді ұсынуы несиелік тәуе­­келді көбейте түседі, – дейді Ж.Шымшықов. 

Сарапшылар, халықтың несиеге деген тәуелділігінің тым те­реңдеп кеткенін және ендігі жерде одан бас тартудың мүмкін еместігін айтып жатыр. Халықтың төлем қабілетінің деңгейі көтерілмей, несиеге тәуелділік деңгейі төмен­демейді. Мемлекетке ендігі жерде пайыздық мөлшерлемені бекіткен кезде халықтың тұрмысы мен төлем қабілетін ескеруден өзге жол жоқ. Қолданыстағы несиелік саясат қаржылық стрестен өздігі­мен шығуға қабілетсіз. Бұл – дәлелеуді қажет етпейтін ақиқат. – Болашақта банк жүйесі бірыңғай бағдарламалық дамуға көшіп, жемқорлықты ауыздықтайтын бақылау тетіктерін күшейту керек. Күрделі проблемаларды бол­дырмаудың жолы – осы, – дейді Ж.Шымшықов. 

Сарапшы сөз арасында 1998-2008 жылдардағы қаржылық дағ­дарысқа несиелік дүмпудің себеп болғанын еске салды. Ресми билік дағдарыс Қазақстанды жанамалап өтті деп жылы жа­бу­ға тырысса да халық сол дағ­да­рысты сезді. 

– 2008 жылдағы дағдарыстың себеп-салдары тиісті деңгейде зерттелмеді. Біз сол қателікті тағы да қайталап жатырмыз. Банк­тер­дің несиесінің деңгейі 60 па­йыздан асып кетті. 1998 жыл­дағы дағдарыстан сабақ алған батыс сарапшылары оның үлесі 10 пайызға жақындап қалса, дабыл көтереді. Ал біз үнсізбіз. Ұлт­­­­тық банк пен Үкіметтің ұс­та­нымы – тұтыну несиесіндегі па­йыз арқылы банктердің босап қал­ған қоржынын толтыру. Бірақ бұл мүмкін емес. Үкімет банк­тер банкротқа ұшыраса көмекке келмейтінін ашып айтты. Енді банк­тердің күйреуі мемлекетке қиын тиеді, – дейді Ж.Шымшықов. 

Экономистің пайымдауынша, несие пайызының деңгейін пайыздық мөлшерлемені төмен­дету арқылы халықтың төлем қабі­летімен деңгейлестіре ала­мыз. Мәселен, АҚШ-та пайыз­дық мөлшерлеме 0,25 пайыз. Өзбекстандағы пайыздық мөл­шер­лемеде біздегіден төмен. Бұл фактор өзбек бизнесінің күре тамырына қан жүгіртіп жатыр. Ал біздің елдегі қазіргі 9 пайыздық мөлшерлеме жағдайымызды жақсарта алмайды. Бізге оны 4-6 пайызға дейін төмендету керек. Осы тәсіл арқылы ғана халық­тың несиені қайтару мүм­кіндігін жақсарта аламыз. Ұлт­тық алтын валюта қорындағы қар­жы пайыздық мөлшерлемені төмендетуге мүмкіндік береді. Ол үшін Ұлттық банк пен Үкімет қаржы саясатын қайта құру керек. 

АЛМАТЫ