Тәуелсіздіктің елең-алаң тұсы. «Қолымда найза, шағылып айға» деп Қасым ақын айтқандай, қаламымыздың қауырсыны ұшып, өткір найзаға айналған кезі. Ел өмірінің өзекті мәселелері басылым бетінде өткір көтеріліп жатты. Бетің бар, жүзің бар демей, әкім-қараларды атынан аударып тастаймыз. Жұрттың назары «Жас Алашта». Қысқасы, Шерағаңша айтқанда, «мылтықсыз майданның» бір сұрапыл түрі басталды. Өмірінде газет оқудан бір күн қолы босамаған әкем марқұмның «осы «Жас Алашта» жанынан безгендер жұмыс істейді-ау деймін» дейтіні де осы тұс. Аймақтардағы тілшілер де шетінен «сен тұр, мен атайын» болып шықты. Шымкенттен Қуандық Оразбекұлы, Қызылордадан Миуа Байназар, Қарағандыдан Айтбай Сәулебекұлы, Көкшетаудан Өмірзақ Мұқай, Атыраудан Құттыгерей Смадияр, Ақтөбеден Баян Сәрсенбина, Оралдан Қазыбек Құттымұратұлы, қайсыбірін айтайын, әр нөмір сайын бір «бомба» дайындап тұрады. Міне, сол ортада оза шапқанның бірі жамбылдық Көсемәлі Сәттібайұлы еді. Бұған дейін аудандық, облыстық басылымдардың мектебінен өткен оның қалыптасып, журналистиканың жалынан мықтап ұстап атқа мінген, елге кеңінен танылған кезі де осы «Жас Алаштан» басталды десем, қателесе қоймаспын. Өзім де осы өңірдің тумасы болғаннан кейін көп жағдайға сырттай қанықпын. Күн-түн тақырып іздеп тыным көрмейтін, ұрыншақтау, максималист кезіміз ғой. Бір күні мен де ел жаққа, Сарысуға сапаршыладым. Бұрын-соңды облыс басшылары аттап басып, ат ізін сала бермейтін Бетбақтағы елдің жағдайы туралы «Ата жұртшыл абориген» атты жанайқай жаздым. Ол жарияланымды іле-шала облыстық телевидение, радио, газеттер жоққа шығарып, шулап кетті. Уақыттың қиын кезі ғой. Сол тұста облысқа ұлтжанды, мемлекетшіл азамат Серік Әбікенұлы Үмбетов әкім болып келіп жатқан. Ол кісі мәселеге түсіністікпен қарап, ауданға барып елмен кездесіп, көп жайға көз жеткізіп, едел-жедел тапсырмалар беріп, басқаша байланыс орнауына зор ықпал етті. Айтайын дегенім, облыстағы «көзіміз бен құлағымыз» Көсемәлі Сәттібайұлының осынау қиын шақта азаматтық танытып, өз ұстанымынан айнымай тізе қосып жұмыс істегеніміз еді. Оның үстіне бір-бірінен еншісі бөлінбеген, көршілес, Көсемәлі туған топырақ Таластың да тағдыр-талайы Сарысумен төркіндес еді. Бізді табыстырған осы бір ортақ түсінік жылдар бойына жалғасын тапты. Бізді мал табу емес, үлкен тірліктер жолындағы кішілік, кісілік, парасат-пайым табыстырды. Біз үшін бәрінен де «Жас Алаштың» абыройы, аты биік еді. Соның атына кір келтірмес үшін талай «тар жол, тайғақ кешуден» өтуге тура келді.
Сол күндердің бір әңгімесі есіме түсіп отыр.
Иманғали Тасмағамбетовтің Премьер-Министрдің орынбасары кезі. Тараздың 2000 жылдық мерейтойын өткізу дайындығы қызу жүріп жатты. Имекең бастаған тойды ұйымдастыру комиссиясының мүшелері шаһардың ұлық мерекеге дайындығын өз көзімен көруге келеді. Көп ұзамай осы сапар жөнінде жамбылдық тілшіміз Көсемәлі Сәттібайұлының мақаласы жарияланады. Әрине мақалада әдеттегідей қыңыр сөздер де қатар жүреді, былайша айтқанда тұздығы аралас. Дей тұрғанмен де бұрынғы мақалаларға қарағанда бұл аса назар аударатын да дүние емес, «той өткізудің асқан шебері, хас шебері» деген тәрізді тіркестер бары есімде. Онда тұрған не бар деп қолды қонжитып қойып, нөмірге жібергенбіз. Бірақ оның соңы әжептәуір әңгімеге ұласатынын ол кезде аңғара қоймағанымыз рас еді. Жоғарыдан бір дөкей телефон шалып, «бастығыңызды таба алмай отырмын» деді. Шіркін, жастықтың желігі ғой, «жүрген шығар» дей салдым. Сөйтсем әлгі телефон шалған кісі кәдімгідей дөкей екен. Қызметтік этика деген мәселені есіме салды. Кәдімгідей зілі бар ескерту жасады. Бәріне көзім жеткен соң тапсырмасын түрегеп тұрып тыңдадым. Айналып келгенде осы хабар үшін Имекеңнен кешірім сұрау керек екен. Имекеңнің тікелей телефонының нөмірін беріп, менің бірнеше рет қайталап айтуымды сұрады. Айтқанын істеп отырмын. «Енді мәселе былай: жағдайдың бәрін түсіндіріп айтып, маған жауабын беріңіз. Ана тілшіге ең қатаң шара қолданыңыздар. Жұмыстан шығаруға да болады» деді. Он ойланып, тоқсан толғанып, өзімше мұның да сырын түсінгендей болдым. Себебі ол тұста басылымда саяси сараптама жасауда әжептәуір ысылып қалған кезіміз. Бұл мәселеде Көсемәлі де ұтқыр болатын, идея айтқыш еді.
Қош, сонымен Имекеңмен сөйлесуім керек. Телефон да соғылды. Тұтқаны өзі көтерді. Хал-жай сұрастық. Сыртымнан өте жақсы білетінін айтып, тіпті бірді-екілі мақаламды айтып та жіберді. Газетті үзбей оқитынын айтып, кейбір мәселелерге назар аудару керектігін еске салып, қадау-қадау проблемаларды атап көрсетті. Ал менің күткенім басқа. Есіл-дертім әлгі тапсырманы орындау. Содан амал жоқ, сөз арасында негізгі ойымнан хабар бергендей болдым.
– Оқыдым. Ондай-ондай болмаса, ол газет бола ма, ол «Жас Алаш» бола ма? Одан да мен саған бір тапсырма берейін, – деп шаруаға көшті.
Сондағы шаруасы мынау еді. Астанадағы «Турист» қонақ үйінің алдында Абайға қойылған ескерткіш бар. Ескерткіштің қонақ үйдің алдында тұрғаны ерсі екен, яғни өз орнында тұрған жоқ. Екіншіден, ұлы ақын бір бұрышта қойнына тас тығып алған бұзақы секілді тұр. Мен жігіттерге тапсырма беремін. Ескерткішті әр қырынан суретке түсіріп, саған жібереді. Осыған бір қатырып тұрып текст жазшы. Ал ана мәселеге басыңды қатырма, – деді. Көп кешіктірмей «Жас Алаштың» бірінші бетіне «Бұл Абай – қай Абай?» деген мақалам суреттерімен жарияланды. Әрине, мен бұл мақаланың Имекеңнің тапсырмасы екенін ешкімге айтқан жоқпын. Сөйтіп, Сәттібайдың баласы Көсемәлі үшін сұраған кешірімнің соңы осылай сәтті аяқталып еді.
Ол ауыл-аймақпен, бір өңірмен шектеліп қоймай, өрісі кеңейе бастады. Тақырып ауқымы да өзгерді. Елге танымал тұлғалардың тағдыры, жалпы елдік, ұлттық мәселелер төңірегінде тереңнен толғаған туындыларды бірінен соң бірін тоғытты. Жұрт біледі, осы Тараздағы Көк базардың жанында мешіт бар еді. Алланың қасиетті үйінің аяқ астында тұрғанын айтып «Мешіттен де биік үйлер бар» деп жұрт назарын аударды. Кейіннен қандай мешіт салынғанын жұрттың көзі көріп, айран-асыр қуанды. Көсемәліде мұндай дүниелер жетіп-артылады. Оның санына жетпейсің. Егер тақырыбының өзін еске салсақ, көзі қарақты оқырман бірден сезе қояры сөзсіз. Мәселен, былай:
«Арақ-шарапсыз дастарқаннан Алланың нұры сезіледі», «Жердің жемелегі жанып жатыр», «Әулекі әкімдер – әулеттің соры», «Той мақсаты той «генералдарын» тойдыру емес», «Қазақтың «богомаздары» көбейіп тұр», «Жардың басындағы жантақты жанынан безген түйе жейді», «Парламенттегі лақ көкпар», «Адамсондардың дерегі Атыраудан шықты», «Губернатордың соңы губерния болып жүрмесін», «Қазақстан «құрақ көрпешеге ұқсап тұрмасын», «Шаңыраққа қара», «Киллер шалдар келе жатыр», деп кете берер еді. Мұның сыртында кей-кейде келіп-кетіп жүретін шағын ой-толғаныстарының жөні бөлек. «Жасасын құзғындар», «Құзғындар қазы болса...», «Сұңқардың сыйы», «Жапалақ», «Тырақы», «Құзғындардың көзқарасы», «Тектілік», «Көкектің балапаны», «Көлеңке», «Күшік пен шенеунік» атты тәмсілдеріндегі өткірлік, өмір шындығынан әркім өзін танып алары сөзсіз. Соның ішінде мына бір-екеуін оқып көрелік:
«Ол... қарақойын адам, – деді маған, бәленше туралы. – Әуелде дос адамдай мойныңнан құшақтап жүреді. Сосын... буындырып өлтіреді.
Рас болса, сұмдық екен». («Қарақойын адам»).
«Ақылбайдың атында мін жоқ. Кінә қожайынында. Оң қолымен ұрса, сол қолымен тізгінді тартады. Сосын ат байғұс амал жоқ бір орнында айналшықтай береді, айналшықтай береді. Жануар кейде көзі алайып көткеншектеп кетеді».
Ақылбайдың аты мен қазақ тілінің тағдырында өте ұқсастық бар. («Ақылбайдың аты»).
Әдетте өзегіңді өртеген ойларды, шырылдаған шындықты жеткізудің де осындай форма, тәсілдері болады. Егер тақырыбы табылса, оймақтай ойдың өзін шын шебер шедеврге айналдыратынын осыдан-ақ байқауға болады. Бұл суреткердің ғана қолынан келетін тәсіл.
Суреткер демекші, Көсемәлінің жазушылық жолының да осындай ой ұшқындарынан басталғаны сөзсіз. Егер бүгінде біздің буын әдебиетте азды-көпті жетістікке жеткен болса, ол журналистиканың, яғни Шерағаңша айтқанда «жеңіл кавалерияның» да арқасы. Меніңше, журналистика әдебиетке барар жолдағы жаттығу. Көсемәлі де сол жолдан өтті. Бүгінде ол – қазақ әдебиеті мен мәдениетінің марқасқаларының дуалы аузына, уәлі сөзіне ілінген қаламгер.
Рас. Бүгінде әрісін айтпағанда, берісі Шерағаң – Шерхан, Камал ағалардан қалған классикалық журналистиканың, дәстүрлі баспасөздің тағдыры күрделі кезеңге тап келіп тұр. Баспасөздегі алтын арналар мен бастаулар, озық, нәзира үрдістер де үзіліп қалған тәрізді. Бірақ Көсемәлілер барда бұл уақытша жағдай деп ойлайсың.
Ең бастысы, Тараз жеріндегі көркем көштің жүгі ауған жоқ. Қара жерді жарып келе жатқан кемедей көркем керуен әлі де талайларды алыс сапарға алып шығары сөзсіз. Соның бел ортасында сөзі сара, өзі дара, Әминадай әдемі әлемі, Олжастай әлемдік додада олжа салып, Алаш атын аспандатып жүрген ұлы бар, немерелерінің ортасында нұрланып отырған отбасының отағасы, көркем Көсемәлінің де көсегесі көгеріп, бөкен желіске салып келе жатқаны мені де, біздің буынды да қуантады.
Қали СӘРСЕНБАЙ