Біздегі қалталы азаматтар да Еуропа елдеріндегі секілді өнер туындыларын жақсы бағалай бастады. Әзірге, өзімнің ең қымбатқа сатылған картинам 45 мың $, орташа баға дегендері 20-25 мың долларға саудаланған кезі болды. Көрмелерге келушілер саны да бұрынғыға қарағанда едәуір артып келеді.
– Әлемге әйгілі Микеланджело шәкіртіңіз болсам деп алдына келген суретшіден ең алдымен арманың не деп сұрайтын көрінеді. Осы сұрақты кезекті талапкерге қойғанда балаң жігіт: «Микеланджело секілді, яғни сіз сияқты суретші болуды армандаймын» деген екен. Сонда ұлы дарын: «мен кезінде құдай болуды армандадым, бірақ бола алмадым. Ал сен «мен» болуды армандасаң сенен суретші шықпайды», деп қайтарып жіберген деседі. Өнер өлкесінде өзіне тән өрнегі бар өздеріңіз сияқты аға буын шәкірттерге осындай талап қоя ала ма?
– Осыдан 500-600 жыл бұрын айтылған осындай дүниелер бізге аңыз ретінде жетіп отыр. Десе де әр дәуірдің өз үні бар. Бірақ ешқашан бұлжымайтын бір қағида – адамды алға жетелейтін оның ұлы армандары. Бұл жерде Микеланджело адамның өресін ең бірінші талантымен емес, арманының асқақтығымен өлшеп тұр. Кезінде Гагарин ғарышты бағындырғанда бәріміз түгел ғарышкер болғымыз келді. Осы бала қиял талайларды үлкен өмірге қанаттандырды. Өзін көкті тілген ғарышкерге балаған қаншама бала Гагарин болмаса да, өмірде өзіне талап қоя алатын жауапкершілігі зор азамат болып қалыптасты. Ауылға ақын-жазушылар келе қалса жақсы ырымға жорып, баласының аузына түкіртіп, отырған жеріне аунатып алатын қазақ үшін арман мен үміт өмірге талпындыратын айбынды күш.
Сұрағыңа нақтырақ ойысайын. Шәкірт тәрбиелеп жүргендіктен алдымызға сандаған талапкер келеді. Ішінде қаланың да, даланың да баласы бар. Мен анық аңғарған бір нәрсе пендені арман биігіне алып шығатын өскен ортасы, туған табиғаты. Мәселен, қалада өскен балалардың көпшілігі ауыл, табиғат деген дүниелерді психологиялық тұрғыдан компьютер сияқты қабылдайды. Ақпаратқа бай болғанымен, сезімге жұтаң. Ауылдан келгендерінен бірдеңе сұрасаң суреттеп айтып береді. «Біздің үйдің арғы жағында кішкентай дөң бар еді. Соның шетінде әкемнің інісі тұрады. Өрістен келе жатқан малды сол төбенің басына шығып күтетінбіз. Сол маңнан күннің батқаны тамаша көрінеді» деген секілді әңгімелерінің өзін бейнелі, әсерлі етіп жеткізеді. Мұның артында сезім жатыр. Мұны айтып отырғаным, шала-шарпы сурет салып бізге ауыл-аймақтан келген шәкірттер екі жылдан кейін түрлі студия бітірген, сурет мектебін аяқтаған қалалық балаларды басып озады. Әңгіме қайда жатыр? Олар өнердің бұлағына сусап келеді. Екі жылдан кейін айтарыңды көзіңнен-ақ танып, қас-қабағыңнан ұғып тұрады.
Мен шәкірттеріме өмір бойы сендерді Құдай адам қылып жаратты ма, адам қалыптарыңда қалыңдар, ең алдымен адам болыңдар, деген сөзді айтып келемін. Адамның жануардан айырмашылығы біз көргенімізді оймен қорытып, келесімізге сөзбен жеткізе аламыз. Ол көрмесе де соны ұғады, түсінеді, сезінеді. Алғашқы сауалыңа берер жауабымның түйіні осы.
– Қастеев: «мен сурет салуды таудың бұлағынан, қойдың құлағынан, ешкінің мүйізінен, анамның киізінен үйрендім» дейді емес пе? Алғашқы бастауды қайдан алдыңыз, өнерден өзіңізді қаншалықты таба алдым деп ойлайсыз?
– Мен қойшының баласымын. Көзімді ашқалы көргенім дала, тау, аспан. Сылдырап аққан сұлу өзен. Қытайда жүргенде әкем коммунаның сиырын бақты. Сырты ақталған там үйде тұрамыз. Самаурынның шоғын алып керегеге түрлі сурет саламын. Үлкендердің айтуынша, әкемнің атқа мініп сиыр айдап бара жатқанын салсам керек. Бірақ, нақты есімде жоқ. Бір есімде қалғаны күйемен сурет сала беріп аппақ керегенің қара түске боялғаны. Ол кезде Қытайда күзде өскен кендірді қатты бағалайтын. Қабығын сыпырып алып кез келген дүкенге апарсаң, салмағын өлшеп қарымына заттай тауар беретін. Шешем екеуміз бір жолы бір бума кендір өткізіп, 2-3 дәптер, 5-6 түрлі бояу қарындаш, өшіргіш алғанымыз бар. Шимайлап жүріп бірдеңелерді ұқсата бастадым. Әкем шаруа адамы болса да эпостық жыр-дастандарды жатқа айтатын. Сыбызғы тартатын. Мал жайғап болған соң ауыл адамдары дастарқан басына жиылады. Әкем «Алпамыс», «Қобыланды» дастандарын нақышына келтіріп орындайды. Қайғылы тұсына келгенде кемпірлер жылайтын. Бәрі көз алдымда. Осының бәрін көріп, бойыма сіңіріп ержеттім. Мектепте бүкіл сыныптағылардың сурет сабағындағы тапсырмасын салып беретінмін. Мұғалімдер тарапынан да өтініштер айтылатын. Сөйтіп жүргенімізде мектебімізге суретші ағай келді. Менің бойымдағы өнерге деген құштарлығымды байқап бағыт-бағдар берді. Осылайша, арман арқалап Алматыға аттандым. 1975 жылы Алматыдағы суретшілік училищесін тәмамдағанымда, бойымдағы өнерімнің өрістеуін қалаған ұстаздарым саған оқу керек деді. Өзін кәдімгі шебер сезініп жүрген балаң көңіл, оқығаны қалай, мен дап-дайын суретші емеспін бе деп бұлқынғаным да күні кеше сияқты еді. Ленинградтағы И.Репин атындағы сурет академиясына қабылданып, өнерге деген көзім ашылды. Міне, дәл осылай сурет дейтұғын тылсым әлемнің соңына түстім. Ал өнерден өз орнымды алған-алмағанымды болашақ айта жатар. Тәубе, осы уақытқа дейін жазған-сызған дүниелерім лайықты бағасын алды. Талантты өсіретін де, өшіретін де халық. Халық дұрыс баға беріп жатса, бекер өмір сүрмегеніміз шығар.
Қылқаламды серік еткен қазақ баласының есімі сонау 1980-жылдары И.Репин атындағы көркемсурет академиясында оқып жүрген шағынан-ақ бүкілодақтық өнерсүйер қауымға мәшһүр болды. Оған себеп Қайрамбаев оқу орны қабырғасында жүргенде Эрмитаждағы жаһандық жауһар Рембрандтың «Даная» картинасының көшірмесін жазған. Кейін әйгілі туындыны әлдекімдер кислород шашып зақымдаған тұста, кәсіби қайта жаңартушылар ұлы картинаны қалпына келтіруде академия қорында сақталған Қайрамбаевтың қолтаңбасына жүгінген. Кезінде «Данаяның» дәл көшірмесін әрбір деталына дейін айнытпай кейіптегені үшін оқу ордасының ректоры Еремеев бастаған өнер жанашырлары қазақ баласына алғысын жаудырды. Белгілі суретші Бейбіт Әсемқұл бұл туралы: «Әйгілі Рембрандтың «Данаясы» екінші рет дүниеге қазақ суретшісінің арқасында келді. Сол үшін Қайрамбаевты бағалайық. Бәрі білсін, әлем естісін! Ол дара талант» – деп тебірене жазғаны бар.
– Суретшілік ізденіспен қалыптасатын қасиет пе, жоқ әлде анасы туып, Алласы бермеген адамнан мың жерден тыраштанса да «мегаталант» шықпай ма? Жалпы нағыз талантты қалай тануға болады?
– Егер Құдай талант берген болса, ол саған сыйға тартылған жеңілдік. Еңбектенсең бұл қасиет сені жылдам алып жүреді. Жылдам сезесің, шығармаңның шешімін жылдам табасың. Ал кейбіреулерде жоғарыдан дарыған сезгіштік қасиет болмағанымен, еңбекқор келеді. Қадалған жерінен қан алады. Ізденеді, жанын, барын салады. Тап қазір академия қабырғасындағы шеберханамда тәлім алып жатқан сегіз шәкіртім бар. Солардың ішіндегі кейбірі шеберханадан күні-түні шықпайды. Сағаттап салғанын қайта өшіріп, басынан бейнелеп, оны да сан қырып тастап, тынымсыз еңбектенеді. Кейде тіпті оларды аяп кетіп, айналайын-ау, бір шешімге келсеңші деп айтатын кездерім болады. Осындай жанкешті талапкерлер соңғы курсты бітірерде нағыз шебер болып шыға келеді.
Бір байқағаным, талантты азаматтардың көпшілігі жалқау. Оған бір дәлел айтайын. Бұрындары менен тәлім алған бір студентім бар еді. Бір күні қарасам бір адамды салып, бәтіңкесінің бауын байлап қойыпты. Өмірі өзімнің де қолымнан келмеген мына жұмысты көріп таң-тамаша қалдым. Суретте бәтіңкенің бауын байлап қою дегенді көзіңізге елестетіңіз. Тұп-тура тірі көрініс секілді бейнелеген. Сол кезде бар болғаны бірінші курстың студенті. Мықты талантты жігіт. Бірақ жамбасында жалқаулығы бар. «Салатыныңды ертерек салып бітірсеңші, диплом қорғау жақындап келеді» десем, «ой, аға, бәрібір менен артық ешкім сала алмайды, ертең келіп бітіре салам» дейді. Қалжыңдап: «ей, ертең келіп бітіре салатын құдайсың ба, қаламыңды кенепке тигізбесең қайдан саласың» деп қағытатынмын. Айтқанымдай-ақ, дипломдық жұмысын қорғайтын кезде соңғылардың бірі болды. Сонда өкпелеп: «ей, бірінші курста бәтіңкенің бауын байлап бәрімізді таңғалдырып едің, мынауың не» десем: «ой аға, көңіл күйім жоқ, шабытым келмейді» дегенді айтады. Шабытым жоқ деген бос сөз. Еңбектенсең ғана ісің өнеді. Қысқасы, құдайдан талант берілген адамнан да, бойындағы сәл ғана ұшқынды дамытып, еңбектенген жаннан да шебер суретші шығады. Суретшілік маған ата-бабамнан дарыған деп жүре берсең таланттың да бір күні таусылатынын ұмытпаған жөн.
– Қазіргі қоғамның сурет өнеріне деген талғам-танымы қалыптасты деп айта аламыз ба? Мәдениетті бағалауды қаншалықты игердік? Жалпы бүгінгі қазақ сурет өнерінің бәсі қай деңгейде?
– Қазақтың бейнелеу өнерінің тарихы тым әріде жатыр. Біз шетелдерден оқып келген суретші балаларды таңбалы тасқа апарамыз. Сонау тас ғасырында тасқа басылған дүниелер әлі тұр. Мән-мағынасына зер салсаң қаптаған мал, найза ұстаған атты адамдар, тіршілік тынысынан көрініс беретін түрлі бейнелер. Олар мұны болашаққа жеткізу үшін салды. Қарап отырып, қандай асқан шеберлікпен кейіптеген деп қайран қаласың. Шет мемлекеттерге барғанда кешегі импрессионизм деп аталған өнер кезеңін көкке көтерген дүниелердің өзегі қазақтың кәдімгі киізі, сырмағы екенін көріп таңғаласыз. Ондай дүниелер бізде де бар. Тек соны түрлі түстермен әлденелерді жапсырып, үйлестіре білген. Көршілеріміз тамақты таяқпен шұқып отырғанда, бабаларымыз қасықпен тамақ ішкен. Мұның өзі үлкен өнер, ғажайып мәдениет. Көшпелі халықтардың киіз үйінің қасиетін, пайдасын бүкіл әлем мойындады. Қыста жылы, жазда салқын, оңай құрылады, оңай жығылады. Жерімізден табылған «Алтын адамдағы» жылқылар мен барыстарға қолдан құйылған алтын бұрандаларға қазіргі соңғы технологиямен құйылған туындылар жете алмай отыр. Бұл халқымыздың мәдениеті әлдеқашан тереңдеп кеткенін аңғартады.
Бізде суреттің деңгейін көбіне-көп оның сапасы емес, тұтынушының талғамы шешеді. Өкінішке қарай, әлі күнге дейін Суретшілер академиясын аша алмай келеміз. Театр, музыка, сурет бәрі топтасқан өнер ұжымының құрамындамыз. Суретшілер көп сөйлей бермейді, тыныштықты сүйеді. Осы орайда оларды жеке-дара баулитын оқу ордасы бой көтерсе деген арманымыз да жоқ емес. Дегенмен, шүкір деп айтқан да дұрыс шығар. Біздегі қалталы азаматтар да Еуропа елдеріндегі секілді өнер туындыларын жақсы бағалай бастады. Әзірге, өзімнің ең қымбатқа сатылған картинам 45 мың $, орташа баға дегендері 20-25 мың долларға саудаланған кезі болды. Көрмелерге келушілер саны да бұрынғыға қарағанда едәуір артып келеді. Егемендік алған жылдарда қазақ кескіндеме өнерінде суретшілер ұлттық көркем мектепті жоғары деңгейге көтерді. Талантты суретшілеріміз көп. Бүгінде Қазақстан Суретшілер одағының 700-ден астам мүшесі бар. Өнерінің арқасында әжептәуір табыс тауып отырған қылқалам шеберлері де жоқ емес.
Ұлттық романтизм бағытындағы кескіндемелік дүниелер қазақ бейнелеу өнерінде айрықша мәнге ие. Әлдекім салған іздерге әуестенбей өзіне тән жазу мәнерін қалыптастырған Қайрамбаев қолтаңбасы адам ойын тұңғиық тереңге тартады. Өнер иесінің «Көшпенділер жайлы жыр» картинасына көз суарсаңыз, спектакль тамашалап отырғандай күй кешесіз. Уақыт тынысын тап басқан тарихи шығарма көрерменін дәл сол кезеңге, дәп сол мекенге иіріп әкеткендей әсерге қалдыратыны бар.
– Көптеген жас суретшілермен әңгімелесу барысында реализм мен сюрелизмнен, академизмнен алшақтай алмай жатырмыз. Еуропа елдеріндегі сияқты жаңалыққа, жаңашылдыққа, жаңа деңгейге көтеріліп, өмірдің жаңа бейнесін өнер арқылы ашуға тырысуымыз керек дегеніне не айтасыз?
– Академизмнен алшақтай алмай отырмыз дейтін суретшілерді тежеп отырған ешкім жоқ. Ерік өздерінде. Қолынан келсе жасасын. Таңғалдырсын. Ешкім түсініп болмайтын шимай-шатпаққа бой алдыра беру қаншалықты маңызды. Шығарманың айтар ойы, арқалайтын жүгі, философиялық мәні болуы шарт. Жапонияның белгілі авангардисі осыдан 5-6 жыл бұрын «мен бәлен көшедегі 25 қабат үйдің төбесінде тұрып, тротуардағы қалбырға дәл шаптырамын. Оның бағасы бәлен тұрады» деп ғаламторға жар салды. Соны көруге келген адамдар көшеге сыймай кеткен. Осыған байланысты бір орыс суретшісінің: «мен мына әйелді түсінем, оған ақша керек, бірақ осы еріккен істі тамашалауға жиналғандарды түсінбеймін» деп айтқаны бар. Егер сондай көрермен таба алсаң, жолың ашық. Өйткені тапсырыс болмаса тағы болмайды. Тапсырыс берушілердің басым бөлігі реалистер. Біреу әкесінің, біреу анасының, енді біреу туған жерінің суретін салғызғысы келеді. Немесе жанына жақын тиген дүниені сатып алады. Негізі біздің кесте, текеметтеріміз нағыз авангард. Олар нақты бір ойды бермесе де, ата-бабаларымыз жасаған кезде әрбірінің жеке атауы болған. Қазір оның бәрі ұмытылды. Батыстағылар біздің текемет, түскиіздерімізге қарап түрлі дүниелер жасап жатыр. Ал біз өзіміздің құндылығымызды елемей, басқалардың қаңсығын таңсық қылғымыз келеді.
– Ұлт тарихынан ойып тұрып орын алатын арғысы «Абылай хан», бергісі «Жамбыл» сынды бірқатар тұлғалардың портретін кескіндедіңіз. Олардың болмыс-бітімін, мінезін, қасиет қалыбын ашып, ішкі дүниесін қаншалықты ақтара алдым деп ойлайсыз?
– Егемендік алып еңсе тіктеген тұста болашағымызға қазық, ұрпағымызға азық болатын тұлғаларымыздың бейнесін қалыптастыру қажет болды. Өйткені ұлттың ұлт екенін көрсететін оның байлығы емес, тарихты жасайтын саңлақтары. Осы мақсатта бірқатар ізденіс жасадық. Кеңес өкіметі құлап, қабырғалардан Лениннің портреті алынып тасталғанда, болашаққа бағдар, халқымызға айбар болатын хандарымыздың бейнесін салу керек еді. Сол тұста Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың: «Қазақтың мемлекеттігін сақтап қалған Абылайдай ханы бар. Сол кісінің образы керек» деген бір ауыз сөзі жазушылар мен тарихшыларды, ақындар мен суретшілерді бір мақсатқа жұмылдырды. Қаламгерлеріміздің бірі Франция, әлде Германия еліне барғанда, сол жердің тарихшысы мынау Абылай хан деп жазылып тұр. Сендердің хандарың болар деп бір сурет табыстаған. Ол замандарда ашық айтылмағанымен қазақтың бәрі Абылай деген хан өткенін жақсы білген. Бәлкім, әлгіні сол кездерде ел аралаған саяхатшылардың бірі салған болуы керек. Абылай хан болмысын кейіптегенде осы дерекке көбірек сүйендім. Бірақ онда бабамыздың түрі сәл еуропалыққа көбірек ұқсап кеткендей көрінді. Осы түпнұсқаны қаз-қалпында алып, қазақы рең бердім. Ақылдастар алқасы менің салған нұсқамды лайықты деп тапты. Осылайша, Абылай ханның алғашқы бейнесін жасау менің бағыма бұйырды. Қазір қарап отырсақ, батырларымыздың бәрі бірдей болып кетті. Бәріне дуылға кигізіп, атқа мінгізіп, қолдарына қалқан мен қылыш ұстатып қойдық. Әйтеуір, мынау Бөгенбай, анау Қабанбай деп айта береміз. Арнайы комиссия құрып түбінде мұны бір ізге түсіруіміз қажет.
Шығармашылық жолымда Кенесары, Абай, Ясауи, Жалаири, Райымбек, Мұқағали, Жамбыл сияқты, тағы басқа тарихи тұлғалардың бейнесін қал-қадерімнің жеткенінше кейіптедім. Соның ішінде Кенесары бейнесін салудың қысқаша тарихын айтайын. Шота Уәлиханов ағамыз Кенесары туралы жазылған 11 түрлі материал әкеліп тапсырды. Соларды саралап отырып барлық деректерде бір адам туралы айтылғанына көз жеткіздім. Кейіннен тікелей ұрпақтарының біразымен тілдесіп, ақыры Ауыл шаруашылығы институтында сабақ беретін бір әйелдің образына тоқтадым. Өйткен себебім, ол кісімен жолыққанда, мен танысқан құжаттардағы Кенесары көзіме оттай басыла кетті. Сол кісінің жанарынан от алып, Кенесары ханды кейіптедім. Кейіннен неге Кенесарының сақалы сарғыш деген тұрпаттағы түрлі әңгіме айтылды. Бізге жеткен саяхатшылардың жазбаларында «борода огненный» деп жазылған. Осыны негізге алдым. Тарихтан алшақтауға болмайды. Бұл адамдар артына өшпес із қалдырып кеткен қазақтың біртуарлары. Олай болса, бұған үлкен жауапкершілікпен келу керек. Салған суретіңнің ұқсағандығы емес, маңыздысы оның образын беру, характерін ашу. Бояуларды бір-бірімен үндестіре отырып ұлы философ пен талантты ақынның, қайсар батырдың болмысын ақтаруға тырыстым. Мұндай нәзік жұмыстарда қылқалам иесінің шығармашылық түйсігі болмаса қиын.
Суретшінің «Жолаушы» атты шығармасында бір-бірімен үнемі таласып-тартысып жүретін адам дейтін бейбағыңыз өмір деген ұлы бекеттің жай ғана жолаушысы екенін ескертеді. Жолыңда жарқын із, шұғылалы шуақ қалмаса кешкен тіршілігіңнің баянсызын баяндайды. Кенеп бетін көмкерген сан алуан бояулар замана келбетін адамдары арқылы ашуға тырысады. «Өмір қасіретке толы екенін де білемін... Бірақ мен жарық пен үйлесімнің жарасымын іздеп келем. Менің шығармашылығым үмітке бағышталған» дейтін суретші үміттің құлан иек құла таңынан күдер үзбеуге үндейтіндей.
Бүгінде Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Жұмақын Қайрамбаевтың шәкірттері бейнелеу өнеріне жаңаша серпін әкелген шоқтығы биік таланттар шоғырына айналды. Даланың рухы мен бабаның ғұрпын іздесеңіз, Қайрамбаевтың қолтаңбасына сіз де бір қайырылып көріңіз.
Әңгімелескен Арман ОКТЯБРЬ,
«Egemen Qazaqstan»