Сейсенбі, 8 қаңтар 2013 0:10
Таяуда біздің қолымызға “Нар тұлға” атты кітап түсті. Оны редакцияға әкеп берген монғолиялық оралман қандасымыз Бекен Қайрат. Жинақ 2000 жылы Улан-Батордағы “Дастан” баспасынан жарық көрген. Кейіпкері – шет жерде жүріп халқымыздың даңқын шығарған алып күш иесі, балуан Бақыт Одынайұлы.
Ол кім?
Сейсенбі, 8 қаңтар 2013 0:10
Таяуда біздің қолымызға “Нар тұлға” атты кітап түсті. Оны редакцияға әкеп берген монғолиялық оралман қандасымыз Бекен Қайрат. Жинақ 2000 жылы Улан-Батордағы “Дастан” баспасынан жарық көрген. Кейіпкері – шет жерде жүріп халқымыздың даңқын шығарған алып күш иесі, балуан Бақыт Одынайұлы.
Ол кім?
Кітаптағы мәліметтерге қарағанда біз сөз етпек болып отырған қандасымыз 1954 жылы Моңғолияның Қобда аймағында дүниеге келген. Әкесі Одынай Ысқақұлы сол өңірдің байырғы қазақтарының бірі. Сөз ретіне қарай айта кетейік, кезінде Чойбалсан сияқты басшы билік құрып тұрған кезде бұл елде де Кеңес Одағындағы 1937 жылғы зобалаңға ұқсас саяси нәубет жүрген. Сонда болашақ балуанның әкесі осы қызыл құйынға ілігіп, одан әзер аман қалған. Түрмеден ақталып шығып, еліне аман-есен қайтып келгеннен соң ол кісі қақ-соқпен жұмысы жоқ тірлікке бет бұрады. Отбасын құрып үйленіп, төрт перзенттің әкесі атанады. Одынай ақсақалдың сол ұрпақтарының арасындағы үш қыздың ішіндегі жалғыз ұл осы Бақыт екен.
Жас жеткіншектің 60-70-ші жылдардағы өсу жолдарына үңілсек, оның өмірбаянының сол кездегі өзінің құрдастарының тыныс-тіршілігіне өте ұқсас екенін байқаймыз. Иә, ол да бала болған. Бала болып жүріп, Өлгий қаласындағы орта мектепке оқуға барған. Сол жерде күрес пен волейболға ерекше құмартқан. Қызығы сол, спорттағы өзі құмартқан екінші сала, волейболдан ол табыссыз да болмаған. Оған оның МХР-дағы 1970 жылғы бес аймақ ойынында озып шығып, оқушылардың республикалық жарысына жолдама алуы, 1973 жылы Улан-Батордағы құрылыс техникумы қабырғасында жүріп ел жасөспірімдер чемпионатында қола медаль иегері атануы анық дәлел. Бірақ… иә, бірақ осыдан кейін Бақыт волейболды тастап, күреске біржолата бет бұрады. Оған себеп те жоқ емес еді. Өйткені…
Моңғолияда балуандық бәсеке – күрес өнері қай кезде де ерекше сипатқа ие. Бұл сонау 1206 жылы ұлы қаһан Шыңғысханды Керуленнің кең жазығында алғаш рет хан көтерген тойдан бергі туы жығылмай келе жатқан үрдіс. Аңыз бойынша сондағы бәсекеде әміршінің інісі Хасардың жауырыны жерге тимеген деседі. Міне, осы оқиғаны өздеріне дем беруші рух ретінде қабылдаған моңғолдар содан бергі 800 жыл бойына “Даншиг долон Наадам” деп аталатын аламан бәйгені үзбей өткізіп келеді. ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде халықтық республика болып құрылған моңғол елі жоғарыдағы жарысқа бұрынғыдан да ерекше мән бере білді. Соның айқын белгісі – жылына бір рет өтетін аталмыш бәсекедегі жеңіске жеткен адамға “Мемлекеттік піл”, “Мемлекеттік лашын” атақтарының берілетіндігі еді. 1940 жылдан бастап республикалық ол ду-додаға Баян-Өлгий қазақтары да қатыса бастаған. Соның нәтижесінде 1946 жылы Әбдіқажы деген қандасымыз “Мемлекеттік піл”, ал 1949 және 1951 жылдары Қожақапан атты алып күш иесі “Мемлекеттік лашын” атақтарына ие болған. Алдыңғы толқын ағаларының осындай ерен ерлігін жастайынан жадына тоқып өскен Бақыттың күрес өнеріне бет бұрмауы мүмкін емес еді.
Он бес жасынан бастап ортаға шыққан ол алдымен Моңғолия астанасындағы жарыста көзге түседі. Бұл 1974 жыл еді. Сондағы қараша айында Бақыт Улан-Батор қалалық жастар чемпионатында еркін күрестен 87 кг. салмақ дәрежесі бойынша жеңімпаз атанып, алтын медаль алса, 1975 жылғы республикалық бәсекеде тағы да бірінші орынға шығып, даңқ биігінен табылады. Осыдан кейін 1976 жылғы аймақтық жарыстың алтын жүлдесін жеңіп алған ол Корея, Қытайдағы додаларда да айдарынан жел есе отырып, 1980 жылғы Мәскеу олимпиадасынан жарқ етіп көрінеді.
“Нар тұлға” жинағындағы деректерге зер салып отырғанда біз 1981-1986 жылдар монғолиялық қазақ балуанының нағыз жұлдызды сәттерге толы өмір кезеңі екенін байқаймыз. Оған Бақыт Одынайұлының осы уақыттар аралығында халықаралық аренадан көріне біліп, 1981 жылы АҚШ-тың Толидо қаласында өткен бес құрлық балуандарының дүниежүзілік кубогы жолындағы бәсекеде қола медаль, 1983 жылғы әлем чемпионатында күміс, ал 1985 жылғы дәл осындай дүниежүзілік сында кіші қола медаль алып, 1986 жылғы Мәскеуде өткен “Ізгі ниет ойындары” атты әлемдік додада 4-ші орыннан көрінуі анық дәлел. Бұған қоса … иә, бұған қоса жолбарыс жүректі қазақ жігітінің МХР-дың жоғарыда біз сөз еткен “Даншиг долон Наадам” атты ең үлкен ұлттық жарысында бұлшық еті бесіктей, кеудесі есіктей небір алып монғол балуандарын жерге қаратып, олардан 1981, 1982 және 1983 жылдарғы “Мемлекеттік лашын” атағын үш рет жеңіп алатыны да міне, сол кез.
Осы арада: “Моңғолиядағы бәсекелерді былай қойғанда әлемнің Корея, АҚШ, Венгрия, Болгария, Ауғанстан, Румыния, Арабия, Қытай, Польша, Ресей сияқты елдеріндегі халықаралық жарыстарға қатысып, 80-ге жуық медальға ие болған бұл қандасымызды Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейін біздің еліміздің адамдары білді ме?”– деген сұрақ туады. “Иә, білген. Бірақ одан өте аз ғана жандар хабардар болған”,– деп жауап берер едік біз бұл сауалға. Кітаптағы деректерге қарағанда олар кинорежиссер Сұлтан Қожықов пен балуан Әбілсейіт Айханов екен.
– 1981 жылы,– дейді “Нар тұлға” кітабындағы сұхбатта Бақыт Одынайұлы,– Грузия астанасы Тбилисиде өткен халықаралық жарысқа қатыстым. Қонақ үйге мені шашы да, мұрты да бурыл тартқан жігіт ағасы іздеп келді. Кілем үстіндегі күресімді көріп, қазақ баласы екенімді білген соң тағаты қалмай жеткен беті екен. “Ай, бауырым-ай! Балуаным-ай! Батырым-ай! Монғолияда да даң бір апайтөс азаматымыз бар екен ғой! Соны енді ғана біліп, өзіңді бір құшақтайын деп келдім қарағым. Басқа шаруам жоқ. Келші, бетіңнен сүйейін, айналайын!”– деп ағынан жарылды ол кісі. Әзілқой, әңгімешіл адам екен. Көп сөйлестік. Кетерінде Сұлтан аға: “Қыз Жібек” фильмі арқылы әлемге қазақтың қызының қандай екенін таныттым. Ендігі арманым Қажымұқан сияқты алып күш иесі арқылы дүниежүзіне халқымыздың атан жілік, ай мүйіз ұлдарын мәшһүр ету. Бұл кинолентаның алғашқы әзірліктері басталып та кетті. Сен, бауырым, мүмкіндігін болса осы фильмге қатыс. Еліңе барған соң ойланып, бізге жауабыңды бер”,– деген еді. Бірақ асыл ағаның өтінішін орындай алмадым. Спорт комитеті басшылары ол кездері бізді алды-артымызға қарауға мүмкіндік бермей, жарыстан жарысқа, бәсекеден бәсекеге қосты да отырды емес пе.
Бақыт Одынайұлының Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейінгі ежелгі атамекені тарапынан екінші бір кездескен адамы ол әйгілі балуан Әбілсейіт Айханов екен. Жас кезінен бастап бұл ағасының есіміне сырттай қанық ол өзі армандап жүрген осы алып күш иесімен алғаш рет 1983 жылы Украинада жүздеседі.
– Ол уақыт Киевте еркін күрестен дүниежүзілік ХХІІ чемпионат өтіп жатқан кез еді,– деп еске алады Бақыт жоғарыдағы жүздесу туралы. – Әлемнің 25 елінен 150 балуан бас қосқан осы дүбірлі додаға төреші әрі құрметті қонақ ретінде кеңестік Қазақстаннан Әбілсейіт ағамыз да шақырылған екен. Менің қазақ екенімді естіп, таудай болып жетіп келмесі бар ма. “Сенің моңғолың ниеті дұрыс халық екен, – деді ол кісі сонда әңгімелесіп отырып.– Бетіңнен қақпай, бойыңдағы бар қабілетіңді бағалаған, сөйтіп әлемдік бәсекеде белдесуге бөгет жасамай, жағдай туғызған бұл елді сыйлап өт, бауырым!” Сол сөзді мен ұмытпай келемін. Ол күні бүгінге дейін жадымда.
Бақыт осыдан кейін Әбілсейіт ағасымен 1986 жылы Ауғанстан астанасы Кабулда кездеседі. Бұл уақыт Әбекеңнің осы елде ауған балуандарын жаттықтырып жүрген кезі еді. Ал Бақыт Одынайұлы болса Кабулға Ауғанстандағы сәуір төңкерісінің сегіз жыл толуына орай ұйымдастырылған халықаралық бәсекеде Моңғолия командасы атынан барған болатын. Сол сапарында ол өз салмағы бойынша бірінші орынға шығып, алтыннан алқа тағады. Әбілсейіт ағасы сонда бұл медальды өзі алғандай қуанып, інісін құшағына қысады. Бәсеке өтіп жатқан күндері аталмыш елде тағы бір төңкеріс жасалады. Бабрак Кармальдың үкіметі құлап, Наджибулла билік басына келеді. Әбекең сонда атыс-шабысқа толы қала ішіндегі қауіпке қарамай, Бақыт інісін әуежайға дейін шығарып салып, өзі Кабулда қала береді.
Әбілсейіт Айханов пен Бақыт Одынайұлының үшінші кездесуі 1992 жылы Алматыда болады. Бұл кез еліміздің тәуелсіздік алып, әлемнің түкпір түкпіріндегі қандастарымыз қазақтың Дүниежүзілік бірінші құрылтайына жиналып жатқан уақыты еді. Сол келген сапарында Бақыт Әбекеңмен қол ұстаса жүріп, Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Ясауи мазаратына тағзым етіп, Ордабасы ауданындағы Қажымұқан бабасының басына барып құран оқиды.
“Нар тұлға” кітабында байқалатын бір жәйт Бақыт Одынайұлының балуан Әбілсейіт Айхановты ерекше қадірлеп, оны өзіне аға тұтатындығы. Кеңестік заманда күрестегі жолы аса ауыр болған Әбекеңнің сол қиындықтардың бәріне мойымай, өзінің азаматтық болмысын сақтап қалғандығын ол өзінің үлгі тұтар ағасының өмірдегі ең үлкен ерлігі деп біледі. Иә, бұл расында да солай. Болған іске болаттай берік болмай, боркеміктік танытып, өзі де, ісі де жоқ болып кеткен азаматтар бізде қаншама.
Моңғол жұрты балуан дегенде ішкен асын жерге қоятын халық. Күшті, батыл, батыр жігіттерді олар ерекше пір тұтады. Мұндай мінез, басқа ұлттан көп кездесе бермейтінін айтады білетіндер. Неге десеңіз: “Балуан адам үйге келсе рух көтеріледі”,– деп ырымдайды екен олар. Балаларына: “Балуан бол! ” – деп бата беретін де міне, сол моңғолдар. Осындай елдің, осындай халықтың арасында жүріп даңқ тұғырына көтерілген Бақыт Одынайұлы да оңай адам емес секілді. Кітаптан біз, міне, осындай ой түйдік.
Жанболат ӘЛИХАНҰЛЫ (Аупбаев),“Егемен Қазақстан”.
Астана.
31 шілде 2002 жыл