Жүрекжұтқан редактор немесе «социалистіктен» қалай құтылдық?

Биыл – «Егеменнің» мерей жылы. Менің бүкіл саналы ғұмырым баспасөз саласында өтті. Еңбек жолымның әуелгі тоғыз жылын жас қаламгерлердің ұстаха­насы «Лениншіл жаста» («Жас Алаш» газеті) шыңдасам, кейінгі отыз бес жыл табан аудармастан қазақ баспа­сөзінің қасиетті де, киелі қара шаңырағы – «Егемен Қазақстанда» тер төктім. Ши­рек ғасырға жуық жауапты хатшы лауазымын абыроймен атқардым.

Қызығы мен қиыншылығы қат-қабат журналистік өмірде он Бас редактормен, жүздеген қаламдас әріптестермен қоян-қолтық қызмет еткенімді әр кез мақтан етемін. Газет шығару барысында талай-талай тарихи оқиғалар мен ұмытылмас елеулі жаңалықтардың бел ортасында жүрдік. Уақыт керуенінің куәгері ре­тінде сүйікті газетімнің ғасырлық тойы қарсаңында тебірене қалам тербеу қан­дай ғанибет. Әңгімеміз шашыраңқы болмас үшін тек Шерхан Мұртаза газет тізгінін ұстаған алмағайып кезеңнен сыр ақтарғанды жөн санадым. Шерағаң – менің тұңғыш редакторым. Соңғы курс­та жүргенімде «Ленжасқа» жұмысқа қабылдаса, жиырма жылдан соң Ота­ны­мыздың бас басылымында қайта қа­уыш­тық. Жалған дүние-ай, Алаштың ардақтысы атанған Шерхан ағаның саң­қылдаған өр даусының естілмегеніне де бір жыл болыпты-ау. Ұлы ұстаздың жүрегі дамылдағанмен, оның ерлікке пара-пар ғаламат істері мен іздері еш­қа­шан өшпей, елінің есінде әрдайым жаң­ғы­рып тұрса керек...

Әр ұжым үшін есте қалар ерекше күн болады. Міне, бүгін сондай маңызды да, тарихи күн! 18 маусым, 1991 жыл. Газет аты өзгерді. 54 жыл бойы «Социалистік Қазақстан» болып шығып келе жатқан газетіміз «Егеменді Қазақстан» деген жа­ңа атпен жарық көріп отыр. Өмір-бақи «СҚ»-ның шекесінде тұратындай көрінетін девизі – ұрансөзі «Барлық ел­дердің пролетарлары, бірігіңдер!» орнына қорғасыннан құйылған «Егемен болмай – ел болмас!» шақыруы да өзгерді. «Егеменді Қазақстанның» №139 тұңғыш нөмірінің ұрансөзі айбарлана айқайлап тұр: «Азаттық. Теңдік. Туыстық!».

Жаңалықты жұрт тез көреді, бірден байқайды. Ертелі-кеш дамылсыз құт­тық­тап жатыр. Телефон шалушылар да, аяғымен келіп бас сұғушылар да көп. Әрине басылым атының өзгергені тура­лы редакциялық мақалада бүгіліп қалған біраз жайлар бар. Біз үшін үлкен оқиға саналған газет атын өзгерту бары­сындағы қалың көпшілік біле бермейтін кейбір қалтарыстарды ретті тұста ашық айта кеткенді жөн көрдім.

Ел еңсесін көтерген демократия дүм­пуі жетпіс жыл бойы партияның қол­шоқпары боп келген сықиған «СҚ»-ға да жеткен. Әсіресе соны сілкініс, бұл­­ғақ мінез газет басына еменнің қар­сы біткен иір бұтағындай Шерхан Мұр­таза отырған сәттен айрықша аңға­рыл­ды. Шығармашылық ұжымды басқа­руда өзіндік дара стилі бар қайтпас-қай­сар редактор ә дегеннен «СҚ»-ның сірескен сеңін сөгуді батыл қолға алды. Жоғарыға жалтақтамай, Үлкен үймен «ақылдаспай», Кремльдің көңілін ауламай, партияның гүрзісінен қорықпай-ақ, тура ертеңгі газеттің материалдары жос­парланып жатқанда, макет сызылып, бет қатталу үстінде өз ойы мен та­лабын орындатып отырды. Сөйтіп га­зеттің мазмұны мен бет-бейнесін аз уақыттың ішінде түбірімен өзгертуге құлшынды. Әрине мұндай қыруар істі, көтерілмеген тыңды, алынбаған асу­­ды жалғыз редактор ғана тындыра ал­масы анық. Ең ғажабы, Мұртаза қа­тып-семіп, бұйығы әрі жалтақтап қал­ған шығармашылық ұжымды қайта тіріл­тіп, жанартаудай дүр сілкіндірді. Ре­дак­тордың құдіреттілігінің өзі, міне, осында!

Аз уақыттың ішінде талантты да жаз­ғыш, қабілетті де іскер ұжымды қалып­тастырды. Әрине сазарып, безеріп, зіл­деніп, үркітіп-қорқытып емес. Мұр­та­заның талабы мен тегеурініне төзе ал­маған салбөкселер мен дарынсыз жа­зармандар өз еріктерімен, өз арыздарын жазып табандарын жалтыратты. Жерлестерін, тамыр-таныстарын, үрім-бұтағын қасиетті де, киелі шаңырақтың есігінен сығалатпады. Айтуға оңай, бі­рақ... Тазалықты темірқазық нысана еткен реформатор-редактор ұстараның жүзінде отырса да жалтақтық көрсетпеді, жалпақшешейлік байқатпады. Журна­листер қаламына еркіндік берді, жүре­гіне от жақты. Сәт сайын демеп, қолдап отырды. Арыстанның көз алдында қайта түлеген басылым беделі қысқа мерзімде соқталана түсті.

Бірер ғана мысал: Қадым заманнан айтылып жүрген ай аттары қазақша жазылды. Москва, КПСС, ТАСС, Указ, Сек­ретарь, т.б. тікелей жоғары жақтың құзырына телінетін ресми терминдер газет бетінде, верстка үстінде батыл тәржімаланып берілді. Келімсектердің тілінде жазылып, шұбарланып кеткен елді мекен, жер-су атаулары жөнінде жүрексінбей-ақ «Жеріңнің аты – еліңнің хаты» деген айдармен мәселені бүйірден қойды. «Ов», «ев» қамытынан құтқарған да «Алтын-күмістің үстінде отырсаң да өз қолың өз аузыңа жетпейді», «Өз астанасынан баспана бұйырмаған қазақ жастары тентіреп жүр» деп дабылдатқан да, «Кіші 37» емес пе?» деп бүкіл елді елең еткізген де – өзіміздің Шерағаң. Газеттің әділ сөзі мен өткір сыны текке кетпеді, Алматы, Талдықорған облыстық партия комитеттерінің бірінші хатшылары Меңдібаев, Жигулин, Жамбыл об­лыстық партия комитетінің хатшысы Волчков креслоларынан ұшты. Бұрын-соңды мұндайды естіп-көрмеген қалың жұрт еңсесін тіктей бастады. Газет рей­тингін көтерген материалдарды ондап санауға болады. Бірақ, қажеті шамалы. Айтпағымыз ол да емес. Әрине сөз де ес­тіді, ескерту де алды. Әйткенмен жү­­рек­­­жұтқан редактор журналистерін жарға жы­ғып, отқа күйдірмеген…

Айналдырған бірер жылдың беде­рінде газеттің таралымын қиын-қыстау, алмағайып заманның өзінде бұрын-соңды болмаған биікке көтеріп, екі жүз мыңның үстіне шығарды. Іргесі сөгіліп құлауға таянған «ұлы» державаның со­йылын соққан сұрғылт та, сүреңсіз басылымның беделін күрт көтерген Шерағаң маңызды да, жауапты шептегі ақмылтық журналистеріне арқа сүйеді. Мықты басшы бар жерде – мықты ұжым бар. Ортақ жеңіске ұмтылған бас­шысы мен қосшысы жарыса жазды. Қысы-жазы тізгін босатып, бел шеш­пеген Мұртаза командасы әдеттегі баспа­сөз­ге жазылу науқанын күтпестен, өз оқырмандары ортасында жүрді, кездесулер өткізді. Газет жанашырларымен жүздесіп, ой-пікірлерімен бөлісті. Газет сөзінің салмағы мен құдіретін жүректерге ұялатты. Сықырлаған кең­се­лердің есіктерін ашуға асықпай, тал­ғампаз оқырмандар кеңесіне көбірек құлақ түрді. Бұл да тек жанкешті кү­рескер Шерхан Мұртазаға ғана тән үр­діс екенін бөлекше айтқанымыз жөн. Өйткені жеңіс пен жеміске жетудің жолы қашанда даңғыл болмаған.

Мерейі өскен Шерағаң «таяу арада жүзеге асырсам» деген арманын оқ­тын-оқтын сездіретін. Ол – газет атын өзгерту. Ақиқатын айту керек, қыр­дан лекіген алтынкүректің лебіндей, соң­­ғы кездегі өзгерістер нышаны мен уақыттың өзі қыл­титқан бұл мәселені лез­демелерде жі­гіттер көтеріп жүрді. Тол­ғағы жеткен проб­леманы ұжым наза­рына алып шық­қан бас редакторымыз Шерхан Мұртаза:

– Қашанғы «социалистік» боп жүре береміз. Газетіміздің атын өзгертуіміз тиіс. Кәне, қайсыңызда қандай ой бар. Ортаға салайық. Ақылдасайық. Мәсе­ленки, мен «Азат Қазақстан» атауын ұсынар едім. Әрине, жүрегім сезеді. Саяси Бюро өткізбейді. Сөйтсе де «Тор­ғайдан қорыққан тары екпейді» де­мекші…

– «Азат Қазақстан». Тамаша екен! Орталық Комитетке ұсынып көрейік, – деді тілшілер бөлімінің меңгерушісі Кеңесхан Зәкен бөгелместен.

– «Қазақстан» деп атасақ қалай болар екен, – деді бас редактордың бірінші орынбасары Ержұман Смайыл өз пікірін дәлелдеп.

– «Егемен Қазақстан» немесе «Қазақ Елі…».

Тұс-тұстан айтылған ұсыныстар, пі­кірлер мен қолдаулар ортақ арнаға құ­йылған.

– Кәне, Ержұман мырза, – деді Шер­ағаң бір кезде. – Шапшаңдатып Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті Саяси Бюросы атына «Социалистік Қазақстан» газетінің атын өзгерту мәселесі туралы ұсыныс-хат әзірлеңіз. Ұжымның ұсы­нысы мен талап-тілегін тегіс көрсетіп жа­зайық. Егеменді елімізге социалистік атауы жараспайды.

* * *

…Көп ұзамай сүйінші хабарды бас редакторымыздың өзі жеткізді. 5 маусым күні түстен кейін бүкіл ұжымды ка­бинетіне жедел жинаған Шерағаң:

– Иә, халдеріңіз қалай? – деді жай­раңдап. Үнінен де, керілген қабағынан да жақсылық белгісі аңғарылады. – Тү­неугүні газеттің атын өзгерту жө­нін­­де Орталық Комитетке ұсыныс бер­ген­деріңіз естеріңізде шығар. Осы мә­се­лені бүгін Саяси Бюрода қарады. Сіздердің тілектеріңіз қабыл болып, құдай бұйырса, бұдан былай газетіміз «Қазақстан» деп аталады.

Бастығымыздың сөзін аяқтатпастан шатырлата қол соғып жібердік. Қатар отырған жігіттер жымыңдасып, қол алысып бірін-бірі құттықтап жатыр. Сәл саябыр сәтте Шерағаң сөзін жал­ғаған.

– Жанат мырза, фирманы өзгерту керек. Суретшілерге заказ беріп, конкурс­тық негізде газет атауының бірнеше тү­рін жаздырып, дайындай беріңдер. Ар­найы қаулы шығып, қай кезден бастап қоятынымызды қосымша ескертеді...

Осы уақытта көп телефондардың бірі шар ете түсті.

– Ало-о!.. Иә, Өзеке… Коллективті жинап, жаңалықты айтып жатыр едім ғой… – Ілкі мезеттік үзілістен соң, іле тіл қатқан Шерағаңның даусы әлгіндегіден гөрі қатқыл шыққан. – Немене, сонда бізді қайтарып жіберіп, өздеріңіз шеше салғансыздар ма?.. Бұ қалай?.. Ендеше, девизін жаңаша өзгертіңіздер… Менің ұсынысым «Азаттық» деген сөзді кіргізу керек. Бірде-бір сөзіміз өтпесе неғып отырам. Онда отставкаға кетем…

Телефондағы әңгімеге құлақ түр­ген ұжым үн-түнсіз. Ашу буған редак­торымыз кіммен сөйлесіп отырғанын әуелде-ақ аңғарғанбыз. Қателеспеппіз. Телефон құлақшасын сылқ еткізіп ұя­сына тастай салған ол:

– ЦК-дан, Жәнібеков звондап жатыр, – деді зілдене. – Газет аты «Қазақстан» емес, «Егеменді Қазақстан» деп өзгеретін бол­ды. Ал ұраны: «Азаттық. Теңдік. Туыс­­тық!». Өздерің де естідіңіздер. Зор­­ға келісті. «Азат» сөзінен қорқады ше­тінен. Үрейленетін несі бар. Жаңа атау­ларың құтты болсын! Бұған да шү­кір. Бабаларымыз аңсаған күнге де жетерміз...

Қабағы қайта жарқырап, құрыс-ты­рысы жазылған Шерхан аға орнынан байсалды түрегеліп бәріміздің қолымызды ықыластана қысып шықты. Ойының орындалғанына қуанғандай. Біздің де көңіліміз шат.

Жамаудай жапсырылған «со­циа­­листік» тіркесінен жарты ғасыр­дан кейін осылай құтылған едік.

* * *

Іле-шала газет фирмасының жаңа түріне конкурс өткіздік.

Басылымның байырғы суретшісі Жанұзақ Әбдіқұловтан бастап, Николай Лебедев, Рүстем Жұмакенов, Александр Шестаков, Ерхасан Көмеков, Володя Черданцев, Борис Ильин секілді белгілі баспасөз қылқалам шеберлері дәуір тынысына, уақыт талабына қарай жасаған бірнеше дүниелерін ұсынды.

Әрине газеттің фирмасын жазу (дұ­рысы сызу) оңай шаруа емес. Жур­на­листер тілімен бейнелеп жеткізсек, ол – газеттің шапкасы. Көзге оттай басылып, сонадайдан атойлап тұруы керек. Айбарлы да, айшықты шалынуы қажет. О кезде бізде газеттерді полиграфиялық безендіруде компьютер әлі пайдаланылмайтын. Сондықтан суретшілер газет атауын қолмен жазып, штрих үлгісінде орындады.

Алғашқы іріктеуде редколлегия мен комиссия мүшелері бірден Шестаковтың жасаған жұмыстарына назар аударды. Қиялы ұшқыр тәжірибелі газет суретшісі «Егеменді Қазақстан» фирмасының 8-9 жобасын ұсынған еді. Осылардың арасынан сұрыпталып алынған үш туындысын қатал сын тезінен өткізіп, ескертпелерді қайта-қайта жаздырып енгізгеннен соң, Шерағаң жетекшілік еткен топ «Еге­меннің» соңғы нұсқасына тоқтады.

Марқұм Сашаның қолынан шыққан бұл фирма қалың оқырманның, бел­гілі полиграфист мамандардың ойы­нан шық­қанын қадап айтқан жөн. Биік талғам­мен, дизайндық үздік ше­­бер­лікпен жа­зылған «Қазақстан» сө­зі­­не ерекше мән берілген. Акцент әр әріпке, әр шрифтке қойылғанын аң­ғару қиын емес. Тар жол, тайғақты соқ­пақтардың қилы-қилысын бастан ке­шірген ежелгі еліміздің бола­шақ­қа батыл беттеп бара жатқанын әріп-таң­бадан анық байқайсың. Зер са­­ла, жіті жанар жүгіртіп көріңізші. Әріп­тер ілгері адымдап, жүріп бара жат­қандай. Динамиканы, қозғалысты се­зесіз. Қазіргі алфавиттің дабырасыз то­ғысынан өзіміз қолданған араб жә­не латын әліпбиінің үлгі-кескіндері әп-әде­мі жымдастырылған. Қылқалам ше­берінің қиялын байытып, ойын ұштауға тікелей араласып, иненің жасуындай ғана болсын үлесім барына өз басым өмір-бақи қуанатынымды жасыра алмаймын.

Осы орайда редакция басынан өткен бір жайды айта кеткім келеді. Ертеректе, алпысыншы жылдары «Правда» газеті фирмасының шрифтісі үлгісінде жазыл­ған «Социалистік Қазақстанның» нұсқа­сын өзгертіп, тұтас бетке жайып (21 кв) жаңадан жазып шыққан күні дүние дүр сілкінгендей болыпты. ЦК-дан бастап, барлық оқырмандар «СҚ» фирмасының жаңа нобайына наразылық білдіріпті. Республиканың түкпір-түкпірінен телефондар шалынып, жеделхаттар қарша жауған. Сөйтіп жаппай қарсылықтың салдарынан көзқанық бұрынғы газет фирмасы ертеңінде-ақ қайтадан орнына қойылыпты. Мұны бүгінгі оқырманның бірі білсе, бірі білмейді.

Сырт көзге ұсақ-түйек көрінер фирма төңірегіндегі әңгіменің техникалық қалтарысы, міне осындай. Ал оның сая­си астарына қатысты беймәлім жайды куәгер аузынан естиік.

* * *

Адам жадында ұмытылмастай сақ­талып, оқта-текте жаңғыртып қоятын үл­кенді-кішілі оқиғалар болады. Сондай елеулі мезеттердің бірі – жоғарыда өзім куә болып, өз құлағыммен есті­ген Шерхан Мұртазаның Орталық Коми­теттің хатшысы Өзбекәлі Жәнібековпен телефонмен тілдесуі.

Бұл бұлдыр әңгімеге қатысты жағ­дайды сол кезде Орталық Комитеттің идеология бөлімінде жауапты қызмет істеген, осыдан бірер жыл бұрын «Социа­листік Қазақстанда» редактордың орынбасары болған белгілі қаламгер Ербол Шаймерденұлы талай жыл өткеннен кейін ашық жазды. Саяси Бюро отырысы жөнінде әріптесіміз өзінің «Газет қалай «Қазақстан» атана жаздады?» деген есте­лігінде егжей-тегжейлі баяндайды.

«…Газеттің атын өзгертуге қатысты бір оқиға оралады. 1991 жылдың жазы болатын. Тәуелсіздік жариялануына әлі жарты жыл бар. Бірақ сол бағыттағы өзгерістер барынша көбейіп, республика өмірінің барлық саласына дендеп еніп келе жатқан кез. Әсіресе рухани саладағы сілкініс өзгеше. «Социалистік Қазақстанның» атын өзгерту туралы мәселенің де саяси астары тереңде жа­тыр. Шерхан Мұртаза бастаған ұжым ұсынысы – басылымның атын «Қа­зақстан» деп өзгерту. Әлі одақтас рес­публика санатындағы мемлекеттік мәр­тебеге көңіл толмаушылық, әріге мег­­зеушілік айқын сезіледі. Қоғамдық пі­кір­­ден де, ел басшылығының ойынан да алшақ емес. Бірақ бұл әлі кейбіреулер үшін тосын екені аян.

Мәселе 1991 жылғы 5 маусымда қа­­ралды. Қазақстан КП Орталық Коми­теті Саяси Бюросының күн тәртібіне «Со­циалистік Қазақстан» газетінің атын жә­не республикалық партия газеттерінің ұрансөздерін өзгерту туралы» деген мә­селе қойылды. Әрі тарт та, бері тарт талқылаудан кейін, жөн бергенде, оң шешім қабылданып кетті. Тиісті қол да қойылды. Қаулыда: 1. «Социалистік Қа­зақстан» редакциялық ұжымының га­зеттің атын өзгерту туралы ұсынысы ма­­­құлдансын және ол 1992 жылдың 1 қаң­­тарынан бастап «Қазақстан» деген ат­­пен шығарылсын. 2. «Социалистік Қа­­зақстан» газетінің ұрансөзі етіп «Еге­мен болмай – ел болмас!» деген қанатты сөз, «Казахстанская правда» газетінің ұран­сөзі етіп «За гуманизм и демократию» сөзі бекітілсін» деп тайға таңба басқандай анық жазылған еді.

Бірақ бұл шешімнің ғұмыры өте қыс­қа болды. Әртүрлі себептермен сол күні-ақ қаулының басқа нұсқасы дүниеге келді. Газет «Егеменді Қазақстан» аталатын болды да, ұрансөзі «Азаттық. Теңдік. Туыстық!» деп қайта айқындалды. «Ка­захстанская правда» газетінің ұрансөзі өзгеріске ұшыраған жоқ.

Жаңа нұсқа сол кездегі бас идеолог – халқымыздың аяулы перзенттерінің бірі Өзбекәлі Жәнібековтің өз қолымен жазылды. Кім біледі, ел арманына айналған «егемен» сөзі бірден «менмұндалап» тұрсын деген игі ниеттен туған да болар?! Мүмкін, әр саяси қадамды безбендеп отыратын, әлі Мәскеу төбеден қарап тұрған сол кезеңде ұрансөздегі өткір ойды осылайша жұмсарту қажет болар деген сақтық жеңген шығар?! Қалай болғанда да бас басылымымыздың сол қабылдана сала өзгерген атпен шығып келе жатқанына да биыл, міне, он екінші жыл». («Жәдігер», 295-бет. Астана. 2004 жыл).

Нақты істің ортасында жүрген, тіке­лей Өзағаңмен байланысып отырған бөлімнің жауапты қызметкерінің сөзі біраз жайдан хабар береді. Байқаған боларсыздар, біз білмейтін құпия. Қау­лыда жаңа атқа ие болған газетіміз тек алдағы 1992 жылдың 1 қаңтарынан бас­тап «Егеменді Қазақстан» боп тарауы керек екені тайға таңба басқандай анық көрсетілген.

Жарты жыл… Кім бар, кім жоқ?! Ке­теуі кеткен ұлы державаның – қызыл им­­перияның іргесі сөгіліп, шаңырағы шайқалып тұрған шақтың мүмкіндігін уыстан шығарып алмаған абзал. Жер ба­уырлап жеткен жаңалықтың әсері – әлсіз, мерейі – мәнсіз. Газеттің фирмасы дайын болған күні, ырғалып-жырғалмай бас редакторымыз тәуекелге бел буып батасын берді:

– Тектен-тек уақыт созбайық. Тура ертеңнен бастап жаңа атаумен, жаңа фирмамен шығуымыз керек, – деді Шер­ағаң макетті талқылап, бекіту үстінде Ер­жұман екеумізге назарын аударып. – Әзірге дабырлатпаңдар. Бәрін де өз мойныммен көтеріп алдым.

Неткен батылдық, неткен жүрек­жұт­қандық! Екінің бірінің қолынан келмесі және анық. Халқым деп туған нағыз күрескер қаламгер Шерхан Мұрта­за­ның ерлігі демей көріңіз.

 Иә, Шерағаңның батырлығы – бұл!

Сөйтіп ЦК-ның шешіміне қара­мастан «Егеменді Қазақстан» қалың оқыр­ма­нына асыға жол тартқан. «Социа­лис­тік» тіркемесінен осылай құтылған едік.

Тарихтың өзі шындығында, мәңгі ұмы­тылмас жарқылдардан құралса керек.

 

Жанат ЕЛШІБЕК,

Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты

 

Суретте: Шерхан Мұртаза «коман­дасы» Елбасы қабылдауында. 6 сәуір 1991 жыл. Алматы