«Оңтүстік Қазақстанның тұңғыш әкімі Марс Үркімбаевта таза тектілік те, адал-әділдік те, пиғыл-пейіл түзулігі де, білім-білік жан-жақтылығы мен тереңдігі де баршылық еді. Тұңғыш Президентіміз тұңғыш әкіміңізді тағайындарда: «Сіз СССР-да тұңғыш рет шаруашылық есепке көшкен жоғары оқу орнын құрдыңыз. Қазақстан бойынша алғаш рет қаржылық-өнеркәсіптік топты өмірге әкелдіңіз. Әкімдік жүйе – жаңа жүйе. Үлкен ғалымды үлкен үмітпен, жаңа тірлікті жаңаша өреді деген сеніммен әкім етіп тағайындай отырып, Оңтүстікте батыл бастамашы болады деп күтемін. Көрейікші күшіңізді», – депті әзіл-шынын араластыра күліп.
Жалпы, Үркімбаевтың аса алғыр да ізденімпаз, жаңашыл экономист ғалым екенін елі әлдеқашан мойындаған. Елі түгілім, шет жұрттар да жап-жақсы білген. Мәскеу мерей тұтқан. Небір-небір оқулықтары, озық әдістемелері, нарыққа негізделген ғылыми-теориялық және ғылыми-тәжірибелік туындылары қалың-қалың кітап болып басылған. Жаңашыл ғалым, озық ойлы ректор, ұйымдастырушылық дарыны дара тұлға ретінде танылған. Ол жақтары, яки ғұлама ғалымдығы мен жоғары оқу орындарының білікті-білімпаз басшысы ретіндегі қарымы мен қасиеттері туралы айтсақ, мақаламыз жүдә шыли ұзаңқырап кетер. Дегенмен, ҰҒА академигі Оразалы Балабековті аз ғана тыңдайықшы:
– Марс Үркімбаев әкім боп келді. Таңғалдық. Неге әкім болды деп. Бірақ бірер ай өтпей-ақ басқаша таңғалысқа түстік. Бүкіл Қазақстанның ғалымдарын жинады. Ұлттық ғылым академиясының Оңтүстік филиалын ашамын деді. Новосібірдің Академиялық қалашығындай болмаса да, Оңтүстікке, Шымкентке лайықты Академия қалашығын саламын деді. Біздің өлкеде қаншама әл-Фарабилер, әл-Түркістанилер, әл-Сайрамилер өткен. Академия қалашығы, заманауи Ғылыми орталық міндетті түрде болуы керек деді. Бірақ біздің академиямыз халықтық академия болады. Қарапайым халықтың ішінде небір академиктер жүр деді. Соларға жағдай жасаймыз деді. Өндіріске, өнеркәсіпке, ауыл шаруашылығына ғылыми жаңалықтар, рыноктық қатынастар кешікпей, уақыттан қалмай ендірілуі керек деді. Ірі-ірі өзендердің бәрі көршілес республикалардан басталады. Келешекте қиындықтар көбейеді. Сондықтан тамшылатып суару әдісін жаппай қолдануға көшуіміз керек деді. Біріншіден, өңірлік экономикалық институт, екіншіден, инновациялық технологиялар институтын ашамыз. Бұл екі институт Академиялық қалашықтың, ҰҒА филиалының арқау-арнасына айналады деді. Дәлелдері: «Өңірлер неғұрлым’ күшті болса, орталық та соғұрлым күшті болады» деген қағидам бар деді Үркімбаев. Таңғалдық. Түсінбедік. Сенбедік. Бірақ Марс Фазылұлы көп кешікпей-ақ Академия қалашығы құрылысын бастады. Бір жарым жылда сол қалашықтың жартысы бітіп қалған еді. Өкінішке қарай, оның әкімдігі көпке бармады. Ең болмағанда, тағы бір жарым жыл тұра тұрғанда, сол Академия қалашығы бітіп қалатұғын еді. Міне, енді өңірлік даму министрлігі құрылып жатыр. Өңірлік ғылыми орталықтар қажет деушілер шықты. Ал тамшылатып суаруды Үркімбаев бастап, кейіннен мазақ етіп лақтырып тастағандар табылып еді, бірер жылдан бері мойындап, мақтап, мақтанып жүрміз...
Мінекиіңіз, академик Балабеков осылай дейді.
– Айтпақшы, бір нәрсені ұмытыппыз ғой. Жазасың ба, жазбайсың ба, өзің біл. Үркімбаев әуежайдағылармен де бірге жұмыс жасаған. Ол кәдімгі вертолеттің, қазіргі тілде тікұшақтың да заманауи, жаңа жобасын әзірлеп ұсынған. Марс Фазылұлының жобасына өз елі, өз жері көңіл бөлмеген. Жаңа жобаны Новосібірдің Академия қалашығы алып кеткен, – дейді кеудесін күрсін кернеген, бала мінезді Балабековіңіз жанарлары жасаурап. – Тағы да бір жағдайды жазып қойшы. Марс Үркімбаев – «СССР-дің ең үздік ректоры» атағын алған адам.
Әкімдік басқару жүйесі енгізілгеннен кейін өңірлерді басқармаққа бірыңғай партиялық-кеңестік лауазымдардың иелерін жіберуге болмайтын еді. Әрине, олар басымырақ пайдаланылды. Басқалай мүмкіндік те жоқ-ты. Ал, жаңашыл, рынокшыл, ертеңшіл, елгезек те сергек Үркімбаевтайын тұлғаның таңдалуын біреу түсінді, екеу түсінбеді. Облыстың тұңғыш әкімі өзінің алдына қойылған мақсатты да, тәуелсіздік туындатқан міндеттерді де, уақыт ұсынып отырған талаптарды да, нарықтық кезеңнің күрделі, күрмеулі түйіндерін тезірек шешу керектігін де терең түсінетін. Алайда, оны түсінуге ұмтылушылар тым азтұғын.
Бір кезде біз былай деп жаздық: «...Тұңғыш әкіміңіз ырғалып-жырғалуды, ырың-жырыңды, енжарлық-еріншектікті, күншілдік-кекшілдікті, ішмерездік - іштарлықты, керітартпа - кесірлікті, тайпашыл тайпалмашылдықты, рушылдық-бұрушылдықты – осындай-осындай опықты-опынысты одағайлықтардың бәрін рынок заңдарының, рыноктық экономиканың, рыноктық қарым-қатынастың өздері-ақ реттейді, тәуелсіздік талаптарының өздері-ақ тәрбиелеп, тәртіпке түсіреді деп қалтқысыз сенді. Имандылыққа иланды. Өзгелер де өзі секілді абзалдықты армандайды деп ойлады. Оңтүстік жұртының еңбексүйгіштігіне, елгезектігіне, ұмтылыс-құлшынысына үлкен үміт артты. Сөйтіп сергек серпілістерге, серпінді секірістерге негізделген жаңаша жолдар, бастама-бағдарлар ұсынды. Бірақ, түсінбестікке тап келді».
Осындай шақтарда ғалым әкіміңізге облыстық мәслихат пен оның төрағасы тарапынан да кейде ашықтан-ашық, кейде астыртын кедергілер көбейе түсті. Ол кезде Оңтүстікте ғана емес, барлық өңірлерде дерлік солай еді-ау. Облыстық мәслихаттар және олардың төрағалары облыс әкімі мен әкімдікке қисынды-қисынсыз, жөнді-жөнсіз тиіседі. Билікті бөлісе алмаудың салқыны ғой, баяғы. Облмәслихат төрағасы Рашид Тұрарұлы Ыбыраев аса алғыр, беделі биік басшытұғын. Бес-алты тұрақты комиссиясының басында да ылғи ығай-сығаймыз дейтіндей дүрлер отыратын. Айналысатын жұмыстары шамалы, алайда айлық жалақылары айтарлықтай. Ойхой, обләкімдік пен облмәслихат арасындағы айқас-шайқастарыңыз біздің өңірде өткірлеу өрістеген. Кейіннен ғой, атқарушы билік пен өкілетті билік арасындағы жағдаяттар жайбағысталды. Мәслихат төрағалары тоқсан сайын сайланатынға айналды. Тұрақты комиссиялар төрағалары қоғамдық негізде қызмет істейтінге көшірілді. Мұның бәрі аса орынды еді. Ал алғашқы әкімге өте-мөте ауыр тигені рас. Түсініктірек болмағы үшін тәптіштеп отырыппыз.
1992 жылғы күзге қарай облыстар әкімдері аппараттарында ішкі саясат бөлімдері ашыла бастаған. Марс Фазылұлы шақырды. Танымаймыз. Алдына кірмеппіз. «Шақырғаннан қалма, шақырмағанға барма» дейді қазақ. Бардық. «Ішкі саясат бөлімін ашамыз. Маған төрт ғалымды ұсынды, бесіншісі – сіз. Жазушымен жұмыс істеу маған қызығырақ көрінді», – деді Үркімбаев. «Ойға келмеген нәрсе, ойланайық», – дедік-ау. «Ертең осы уақыттан қалдырмай айтыңыз», – деді. Осылайша ішкі саясат бөліміне қызметке алынғанбыз.
Ғалым әкіміңіз секемсіз сенім иесітұғын. Жұмылдырмақ болды. Жұртын. Оңтүстігін. Экономикалық, рыноктық білім-білікті бір деммен көтермекке, кадрлардың күллісін солай іріктеп, сол мақсатқа машықтандырмаққа тер төкті. Индустриялық-инновациялық және инвестициялық ізденімпаздықты алдыңғы қатарға шығарды. Солай етпекке шақырды. Басшылардың баршасын. Тіпті тамшылатып суаруды игермекке Израильмен келісіп, мамандарды апарды. Өзі бастап. Мысқыл-мырсылдарға мән бермей, мәністі әдістерді әкеліп, қолданысқа ендірді. Қай-қай саланың басына да таптаурындықтан қашықтау, нысай-ниеті ашықтау адамдарды тағайындауға тырысты.
Бізде сол кездегі, ішкі саясат бөлімінде жүргендегі бірталай блокноттар, қойын дәптерлер, қызмет кітапшалары мен жұмыс дәптерлері сақталыпты. Әкім өткізген лездемелер (планерка), өзге де жиналыстар, кімдердің не айтқаны қазір де қызық көрінеді. Мінекиіңіз, кезекті лездемеде Үркімбаев сөйлепті. Шабыттана, қуана бастапты. Ол кісі балаша қуана алатын. «Үркімбаев үйлесімі» деп жазыппыз. Ол кісі бүй депті: «Израильге таң- ғалдық. Олардан үйренетін нәрсе өте көп. Бір фермасында мұнтаздай таза сиырлар ішке кіру үшін тәртіпті түрде кезекте тұр тізіліп. Бір зауытында болдық. Үлкен зауыт. Алты-ақ адам істеп жатыр. Бір ауысымда. Бәрі – жиырма адам. Қайран қалдық. Біз Израильмен келісім жасадық. Өте тиімді, келешекті көздеген келісім. Келесі 1993 жылы 20 мың гектарда, 1994 жылы 30 мың гектарда солардың технологиясын ендіреміз. Зауытбек Қауысбекұлы, естіп оырсыз ба? Олар бізге 162 миллион доллар несие беретін болды. Бірлескен кәсіпорындар салуға. Тамаша емес пе?! Тамшылатып суару құбырларын шығаратын зауыт, өсімдік қорғау жөніндегі химиялық құралдар зауытын, ет-сүт өңдейтін шағын зауыттар саламыз. Олардың делегациясы, Құдай қаласа, үшінші желтоқсанда бізге келеді...».
Тоқсан үшінші жылыңыздың бір ерекшелігі сол, Елбасының ұсынысымен Төле биді, Қазыбек биді және Әйтеке биді еске алу мерекесі өткізілген. Ордабасы биігінде. Тәуелсіз Қазақстанның алғашқы жылдарындағы аса айшықты, ең үлкен, ұлық той еді бұл. Ордабасы тауындағы ұлы жиынды ұйымдастыру, әрине, орталықтан басқарылды. Президент Әкімшілігі, Министрлер Кабинеті тарапынан қадағаланды. Бірақ, негізгі жұмысты, ірі-ірі шаралардан бастап, ұлы жиынның ұсақ-түйегіне дейінгі қыруар тірліктерді атқаруда облыс әкімі Марс Үркімбаев, оның бірінші орынбасары Зауытбек Тұрысбеков, әкімнің орынбасары, Ордабасыдағы үш бидің күндерін өткізу жөніндегі облыстық штабтың бастығы Мүсірәлі Өтебаев, сондай-ақ облыс әкімі аппаратының қаржы-шаруашылық бөлімінің бастығы Жеңісбек Мәуленқұлов сияқты азаматтар үлкен еңбек сіңірген. Мереке өтерден оншақты күн ғана бұрын облыс әкімінің орынбасары боп тағайындалған Қуаныш Айтаханов та қызу іске кірісіп кеткен.
1993 жылғы 15 мамырдағы облыс әкімі өткізген таңертеңгілік лездемеде Марс Үркімбаев қатты ашуланыпты. Жұмыс дәптеріміздегі жазбаны қарап отырмыз. Жалпы, Үркімбаевыңыз сирек қатқылданатын. Ал ашу шақырса, қарауытып, қиналып, жуық арада басыла алмай, кейіннен сондай қылығына қысылып, кешірім сұрайтын. Адалдығы мен аңғалдығы қоса үйлесімді еді. Мінекиіңіз, мамыр айының он бесі. Сағат оннан он минөт өткенде Үркімбаев: «Аппарат жұмысы нашарлап кетті. Инициатива жоқ. Кадрлар құрамын облыс бойынша талдауды тапсырғаныма қанша уақыт өтті? Нәтижені көрмедім. Өзім «физически не успеваю». Әркім әр жаққа тартатын сияқты сезінемін. Тапсырмалар орындалмайтын боп барады. Құжаттардың, шешімдердің жобалары сауатсыз дайындалады. Президент Жарлықтары мен Үкімет қаулыларының орындалуын қадағалау мен талдау төмендеді. Бөлімдер ойлансын. Кейбір кадрлардан арылуымыз керек. Жалпы құрылымды, штаттық тәртіпті қайта қарау – жоғары жақтың талабы. Осыны пайдаланып, жұмыс істемейтіндерден құтыламыз. Қаладағы жағдай тұрақты дей алмаймын. Ертең сағат онға барлық әкімдерді шақырыңыздар. Мамырдың 24-іне идеологиялық кеңес әзірлеңіздер!» – деп қабағын түйіпті.
Сол жылғы 17 мамырда Ордабасы тауында өтетін мереке туралы мәселе талқыланған. Облыстық штаб бастығы Мүсірәлі Өтебаев хабарлама жасаған. Басқармалардың, бөлімдердің басшылары, оның ішінде Ғабит Садырбаев, тағы басқалар қосымша хабарламалар айтыпты. Қанша киіз үй, қанша шатыр қай жерге, қалай тігіледі? Қайсысына кімдер орналасады? Соңғы әзірліктер қашан жасалып бітеді? Кім неге жауап береді? Мерекелік мәтін, сценарий сапасы қандай? Дауыс күшейткіш қайда тұрады? Мәтінді кім оқиды? Бата беретін ақсақал қандай?
Мінекиіңіз, осындай-осындайдың баршасы пысықталған. Үркімбаев үшін үлкен тірлікте ұсақ-түйек болмайтын. Бәрі де үйлесім табуы тиіс-тін.
Қызмет дәптерімізге, блокноттарға барлау жүргізсек, Ордабасыда 1993 жылғы 28-29 мамыр күндері өткен, жүз елу мыңнан аса адам қатысқан теңдессіз тойға дейінгі бір айдың көлемінде облыс басшысы Үркімбаев лездемелер мен басқа да басқосуларда үнемі қатқылдау, қаталдау мінез көрсетіңкіреген сияқты. Олай болуы түсінікті еді. Ордабасыдағыдай ұлы жиын Қазақстанда оған дейін де, одан кейін де өткізілмегендей сезіледі бізге.
Үркімбаев үйлесімі дегенде талай-талай нәрселер ойға оралады. Кейін, ондаған жылдар өткенде ғана «Үркімбаев үйлесімі» ұғымын жұрт жаппай ұғына бастағаны белгілі. Тұңғыш әкім жүзелемек болған жаңалықтар, іргелі істер ізгітұғын. Келешекті көздейтін. Көкжиекті меңзейтін. Әлбетте, алғашқы әкім болған соң, оның қателіктері мен кемшіліктері де аз емес-ті.
Ол кісі осы Оңтүстігіңіз үшін жүдә шыли шыншылдау, шыли жүдә адалдау, ақжүректеу болған сияқты. Тым-тым мәдениетті, тым-тым сенгіш секілді еді. Нарекеңе (нарық, рынок), оның заңдылықтарына сеніп, халықтың қалың ортасына көп бармады. Бүған оның қазақ тіліне шорқақтығы һәм себеп болды. Ғалым әкім көптеген, күтпеген жаңалықтарды әлдеқайда ертерек әкеп қойды-ау, әсте. Оңтүстігіңізге. Оның үстіне ол кісі кейініректегі кейбіреулерше басшы кадрлардың басқа қасиеттерін былай қойып, тек қана «науадай құятындарды» ғана, «өзіне өлердей берілгендерді» ғана өсірумен өжеңдене айналыспады. Мұнысын қателік-кемшіліктері дейсіз бе, қалтқысыз қасиеті дейсіз бе, риясыз рух сардарлығы дейсіз бе? Қалай бағалау өз еркіңізде. Әркімнің өре-өрісіне орайлас, қалжа-қарымына қарайлас нәрсе ғой.
Қазақшасы нашарлығынан қатты қысылатын. Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының құрылтайы. Түркістан шаһары. Теміржол алаңы халыққа лық толы. Әлемнің әр түкпірінен Түркістанға жеткен жүздеген қандастарымыз: «Қара шаңырағымыздың иелері сағынып келгенімізде не сөз айтар екен?» – деп терең тебіренулі. Облыс басшысы: «Бауырлар!» – деп бастағанда, алаңдағы алаш жұрты теңіздей толқыды. Одан әрі Үркімбаев мәтінді жөндеп оқи алмады. Ең оңай, ең жеңіл сөз тіркестерінен құрап, екі-үш күн әзірленгендей еді. Орысша екпін бәрін бүлдірді. Шетелдерден келген қазақтар біртүрлі боп қалды. Бір қуанғанымыз сол, жайсаң мінезді, ақкөңіл, ақжүрек Үркімбаев үйлесімі тағы да жол тауып кетті. Түс ауа облыс әкімі киіз үйлердің бәрін түп-түгел аралап, меймандармен мейірлене, төс түйістіре, құшақтаса қауышып, қысқа-қысқа, жайшылықта жап-жақсы, жайдарман қазақшасымен қауқылдасып, көңілдерін әзілмен аулап, кірбіңдерін шайып, шайдай ашып шыққан. Қандастар қунап сала берді.
Тұңғыш әкім бастаған бірқанша ізгі істер баянын енді-енді табуда. Үркімбаев үйлесімі дейтұғын ұғым ұмытылмақ емес.
Мархабат БАЙҒҰТ