Ұлтты сақтайтын – рухани құндылық, қадірлі қасиет, салт-сана, тіл, діл, жұртты сақтайтын – иесі саналатын қазақтың киелі жері, несін айтасың, бағын ашар, тағын бекітер байлығы. Осыны түгендеген, түсінген, сөйтіп түлете алған, ұрпағына мирас еткен елдердің іргесі берік, еңсесі биік. Оны қожыратқандардың тірексіз қалған тірлігіне арғы-бергі тарихқа, қазір де шеңбер ішінде шерлі күй көріп жатқандардың үніне ой жіберсең аңғарасың да алаң боласың. Елдігімнен айырма, азаттығымды баянды ет, тіл көзден, сұрқай сөзден сақта дейсің. Кейде жылбырай сөйлеп,сығырая қарап, асыңды ішіп отырып-ақ дастарқаныңды тіліп кететін арам пиғылдар аз еместігін көргенде, көкейіңе бір тас байланып қалғандай боласың. Мұндай оғаштау ойға Қарашаш Тоқсанбайдың «Сыр-сымбат» деген кітабын оқып отырғанда тап болдық. Қай мақаланы, сұхбатты қарасаң да ұлт өкілі: ұлт өнері, ұлт өнерпазы, олармен қанаттас ұлт ардақтылары, ұлттың салт-санасы, оның арғы бастауы, бергі жаңғыруы, қалыбын бұзбай сақтап қалу – бір сөзбен айтқанда, қазақ болмысы алдыңнан шығады.
Бірінші бөлім – жол жазбалардан тұрса, екінші бөлім – қазақ өнерінің өркендеу өрісіне, қазақ сөзінің саңлақтарына, өзге жұрттардың айтуларына арналыпты. Үшінші бөлімде – әнші мен сазгерлер, төртінші бөлімде жақсылар жаратылысы, оқырман қолына тиген кітаптардың табысы қаға берісте қалмай баяндалыпты.
Расында, бүгінгі ұлт баспасөзінде Қарашаш Тоқсанбайдың өз орны, өз өрнегі, өз соқпағы бар. Әсіресе өнер тақырыбын жазудағы оның қарымы, қабілеті, шым кестедей қара сөзді ойлы иірімдермен құбылта ұштастыру барысындағы ізденістері тасқа басқанда өшпес таңбадай көрінеді. Көріп, біліп жазған журналистің мақаласы көркем шығармадай болатыны әлімсақтан белгілі. Жыр нөсеріндей төгіліп кеткенде былайғы оқырманды қойып, төрдегілердің де сүйсінгеніне талай куә болдық. Қарашаштың жолсапарларының жөні бөлек. Айталық, Баянауыл бағытындағы байламдары, Оңтүстік орамдары, Мәскеу, Париж, Анкара, Токио, өзге де әлем қалаларындағы ұлт өнерінің жауһар қойылымдары бойынша қалам тербеген ой толғамдары – қазақ халқының тамыры терең ұлт екенін айқын дәйектейді. Ұлт өнері өзге жұрттарды қалай сүйсінткенін термелеп жазғанда тереңге бойлап кетеді.
Екінші бөлімнің беташарын «Бал жинаған арадай ғұмыр кештім» деп ұлт театрына өткен ғасырдың 60-жылдарынан бастап, тың үрдіс әкелген атақты режиссер Әзірбайжан Мәмбетовтің туған жері, өскен ортасы, бет алған жағынан қайтуды білмейтін қайсар мінезі, Мәскеуде алған білімі, 25 жасында талайды тамсандырған білігі, ұстаздарына, қос қанаты саналған Ыдырыс (Ноғайбаев) пен Әнуарға (Молдабеков) деген ілтипаты, шәкірттеріне адалдық – бәрі де қазір арамызда жоқ асылдың көзі барда айтып кеткен үлгісі секілді көрінеді.
Ал:
Шығарған шындық арды естен,
зуылдақтарды қан кешкен,
Махамбеттен қалған наркескен –
Айбалта-жырмен шапсам деп,
Шаңын бір сөйтіп, қақсам деп,
әділеттің шамын ғаламға,
қарамай құрсау-қамалға,
лаулатып солай жақсам деп,
қатуланған жыр патшайымы Фариза Оңғарсыновамен болған әңгіме де әсерлі.
Алтынбек Қоразбаев, жасындай жарқылдап өткен, марқұм Батырхан Шүкенов, ұлттың ұлы, күнделікті тірлікті, жалған атақты ойламай ұлт келешегіне, ұрпақ болашағына адал қызмет еткен кемел азамат, жұрт ісін өзгеге сілтемей, сылтау айтпай, сұрқай заманда басын бәйгеге тігіп атқарған Өзбекәлі Жәнібековтің жарымен жүргізілген сұхбат, қазақ биінің бір дәуірі деуге тұратын Дәурен Әбдіров, ол көрген алуан қырлы, бір сырлы Шашубай (1952 жылы өмірден озған), ақын орындаған «Ортеке» биі, қазақ биіндегі ер адамдардың рөліне үңіліп, Ысқақ, Жақыпбек сияқты ел ішіндегі өнерпаздардың жетпістен асса да буын биін билегенін таратып айтқан өнер қайраткерінің: «Би дегеніміз – халықтың қанаты» деген түйінін дәйекке келтіреді.
Өнер мен сөзді құстың қос қанатындай қатар ұстаған Әшірбек Сығай секілді білімдар сыншымен әңгіме, ұлт өнерін әлемге танытып жүрген Әділ Бестібаевтың ұлт әнін әлемдік деңгейге көтеріп, опералық жауһарлармен теңестіру, қазақ топырағында анау жылдардан-ақ Италияның операларын келістіре шырқаған Кенжеғали Мыржықбай, күй әлемінде өшпес із қалдырған күйші Қаршыға Ахмедияров, «Ерке сылқымның» иесі Әбдімомын Желдібаев шығармашылықтарына барлау жасау, Баянғали Әлімжановтай дарынды азаматпен ой бөлісу – бәрінде де өнер құдіретіне тәнті етеді.
Төртінші бөлімде Қ.Тоқсанбай сөз өнерінің қайраткерлері жайлы қалам тербейді. Қазақ журналистерінің көш басында тұрған кешегі ұлы Шерағаң, Шерхан Мұртазамен болған әңгімеде арысымыз тағы бір өнеге көрсетіп, әріптес інісі Әділ Дүйсенбек туралы ағынан жарылыпты. Бұл ағаның ініге деген шынайы ілтипаты, үлгісі деп білдік. Журналистер туралы айта келіп: «Бұл орайда олардың жеп жүргені жантақ та, арқалағаны алтын деп айтпасқа лажың қалмайды. «Қасқырды аяғы асырайды» дейді ғой. Журналист те сол тағдырлас, көп жүруді, дамылсыз зерттеуді, ақиқатқа көз жеткізгенге дейін тынбай ізденуді талап етеді», – дейді Шерағаң. Ол заманның журналистері солай болса, бүгінгі журналистерге ақпарат жетіп артылады. Темірге телмірсе бәрі алдынан шығады. Бірақ ол тікелей тілдескендей, көзбен көріп көңілге түйгендей бола қояр ма екен?..
Сол секілді қазақ Бейбіт Құсанбектің артында қалған мұрасына үңіліп, «көз жазып қалдым достардан» (Б.Құсанбек) деп мәңгілікке көз жазып қалған тұрғыласы жайлы сыр шертіп, кестелі жырына, азаматтың сипатына тоқталады. Бейнесін көз алдыңа әкеледі.
Тақырып аясын маржан тіл мен көркем ойды ұштастыра келіп, тұшымды түйін жасайтын, болмысы бүтін, өз мақсат-міндеті жолында табанының бүрі мықты Қарашаш Тоқсанбайдың жақсылар бейнесі келісім тапқан бұл тұңғыш кітабы – ұлттық өнердің жылнамасы, кісілік кітабы деуге тұратын кемел дүние екені шүбәсіз ақиқат.