Самғамаған «самұрықтар» (Әуе компаниялары дағдарысты біртіндеп еңсереді)

Дегенмен, 1 мамырдан бастап елорда мен Алматы қалаларының арасындағы рейстер қайта ашыл­ғаны белгілі. Індет таралып кетпеуі үшін жолаушылар арнайы қауіпсіздік регламенттерін бұл­жытпай орындауға тиіс. Атап айт­қанда, жолау­шылардың қолында ұшақ би­летімен қатар, инфекцияны жұқ­тырмағаны туралы арнайы анықтамасы болуы қажет. Бет­перде мен қолғап кию міндет. Ұшақ та, әуежай да жиі дезинфекцияланып тұрады. Жолаушылар бортта бұрынғыдай иін тіресіп емес, арақашықтықты сақтап, бір-бірінен 1 метр жердегі орын­дықтарға отырады, сол үшін билеттердің 60 пайызы ғана сатылады. Санитарлық-каран­тиндік бақылау бөлімінің мамандары сапаршылардың температурасын тексеріп отырады.

Президент Қ.Тоқаев айтқан­дай, әуе рейстерін ашу ел азаматтары үшін, сондай-ақ пан­де­­мияға қарсы күреске жұмыл­ған мамандар үшін керек болды. Әрине әлемдегі жетек­ші әуе компаниялардың өзі шығынға батып жатқанын ескер­сек, қа­зақстандық компания­лар­дың да жағдайы мәз емес екені түсі­нікті. Демек, әуе рейстерінің ашыл­ғаны отандық әуе тасымалдаушы­лары үшін де демеу болатыны сөзсіз.

 Саяхат саябырлап қалды

Жуырда Халықаралық әуе тасы­малы қауымдастығы (IATA) әр мемлекеттің үкіметін авиаком­панияларға көмек көрсетуге ша­қырды. Себебі, ондаған жылдық тарихы бар ірі әуе компанияларының да бұл жолғы дағдарыстан шығуға әлеуеті жетпей жатыр.

IATA-ның хабарлауынша, дағдарыс салдарынан әлемдік авиа­­ция және туризм салалары­мен байланысты секторларда 25 миллионға жуық жұмыс қыс­қаруы мүмкін.

Болжам бойын­ша, жолау­шылар тасымалынан түскен табыс былтырғымен са­лыс­тырғанда 55%-ға кеміген. Жыл аяғына дейін бұл салаларға сұра­ныс 80%-ға дейін түсіп кетуі мүмкін.

Халықаралық Азаматтық авиа­ция ұйымының хабарлауын­ша, күзге қарай халықаралық рейстердегі жолаушылардың жал­­пы саны 1,2 млрд адамға азай­мақ. Соның салдарынан Еуропа мен Азия-Тынық мұхитының әуе кеңістігіндегі ұшақтар азайып, бұл бағыттан түсетін табыс ай­тар­лықтай кемиді.

Дәл осын­дай жағдай Сол­түстік Америка аймағында да орын ал­а­ды деп күтілуде. Әсіресе жаз­­­ғы маусым­да еуропалық сая­­­хат­­­шылар­дың басым бөлігі Азия-Тынық мұ­хиты өңірлеріне жиі әрі тұрақ­ты қатынайтын еді. Төтен­­ше жағ­дайға байланыс­ты биыл жазды жағалауда өткізетін­дер­д­ің қата­ры едәуір аз болатын түрі бар.

IATA бас директоры Алек­с­андр де Жюняктың айтуын­ша, әлем саяхатшыларына жүр­гізілген сауалдама нәтижесінде олардың 60%-ы COVID-19 пандемиясы саябырлағаннан кейін бір-екі ай ішінде саяхатқа шығуға да­йын екендіктерін айтса, қал­ғаны же­ке қаржылық жағ­дай­лары тұрақ­танғанша қыдыру­ға асық­пайтынын білдірді. Атал­ған қауым­­дастық бұл жолғы дағ­да­рыс әуе кеңістігінің тасы­мал­дау­шылары үшін үлкен апат, тығы­рыққа тіреген оқиға екенін айтып, дабыл қақты. Бұл авиаком­панияларға мемлекеттің қолдауы керек екенін көрсетеді.

Халықаралық ұйымдардың осындай батыл мәлімдемесінен кейін бірқатар елдің авиаком­па­нияларға қатысты саясатында сең қозғала бастағандай. Мы­салы, Колумбия билігі авиабилеттерге, авиаотынға және туризм саласына көмек көрсетуге байланысты кешенді шаралар пакетін енгізді, алғашқы жеңілдік ретінде компанияларын салықтан босатты. Ал Гонконг билігі 2 млрд Гонконг долларына әуе ком­панияларының 500 мың билетін алдын ала сатып алып, артыл­ған ақшаға қосымша шығын­дарын өтеп берді. Сенегал үкіметі туризм және әуе көлігі секторы үшін 128 млн АҚШ долларын бөлетінін мәлімдеді. Еуропада ақпан айынан бастап жыл соңы­на дейін аэронавигациялық қыз­метке төленуі тиіс 1,1 млрд еуроны келер жылға шегерді.

– Әлем авиакомпаниялары «өмір сүру» үшін күресуде. Кез келген елге экономиканы тұрақ­тандырып, салық төлеп тұру­да өміршең әуе компания­лары керек. Әрине, олар бәсекеге қабі­летті болуы тиіс. Осыны ескеріп, әр ел түрлі көмек көрсетіп жатыр. Бұл алдымен қаншама жұмыс орын­дарын сақтап қалатын ма­ңыз­ды қадам болмақ, – деді  Жюняк таяуда БАҚ өкілдерімен кездесу барысында.

Оның баяндамасында айтыл­ған­дай, дағдарысқа байланыс­ты жолаушылар табысы 314 млрд долларға кемиді, 25 млн жұ­мыс орнының азаюы мүмкін, тіп­ті, кейбір әуе компаниялары дағ­дарысқа төтеп бере алмай, жұмы­сын тоқтатуы ықтимал.

Күрделі мәселені шешу үшін қауымдастық директоры авиа­компанияларға мемлекет тарапынан қандай көмек көрсетілуі керек екенін де ашық айтты.

– Бұл салаға тікелей қаржы­лық көмек қажет. Несие беру, несие­ге қатысты кепілдік беру, үкімет пен орталық банктердің корпо­ра­тивтік облигациялар нары­ғын қолдауы маңызды болмақ. Соны­мен қатар бұл салаға жаппай салықтық «демалыс» жариялау қажет. Өйткені, ұшақтар қазір ұшпайды, табыс жоқ, – дейді IATA бас директоры.

Ол жолаушылардың қауіп­сіздік мәселесіне айтарлықтай мән беру керектігін, әр мемлекет бұл бағытта жоспар жасау қажет­тігін де баса айтады.

– Авиация саласына тиімді бо­ла­тын арнайы ғылыми зеттеулер жүр­гізу керек деп санаймыз. Осы мақ­сатта біздің қауымдастық Дү­ние­жүзілік денсаулық сақтау ұйы­мы­мен және Халықаралық Аза­мат­тық авиация ұйымымен ты­ғыз бай­ланыс орнатуда. Тек жо­лау­шы­лардың денсаулығы ғана емес, авиация саласындағы қызмет­кер­лердің денсаулығы да басты назарда болуы керек, – деді де Жюняк.

 Қолдаудан қайыр бар ма?

COVID-19 пандемиясы салдарынан орасан зиян шеккен компаниялар көп. Тіпті, бұл нарық­қа кері ықпал ететін шешімдер қа­былдануда. Мысалы, Арген­ти­на азаматтық авиация ұйымы­ның әкімшілігі қабылдаған жаңа ере­­желерге сәйкес, елдің ішінде ком­мерциялық авиакомпа­ния­ларға қыркүйек айына дейін ұшу­ға мүлдем тыйым салынды. Әзір­ге карантин кезіндегі әуе тасы­­ма­лына жасалған ең ұзақ шек­теу осы елде тіркеліп отыр­­ға­­нын шетелдік БАҚ жарыса жазу­да. Осы орайда бұл жеке­мен­­­шік компаниялар мемлекет мен­­шіг­ін­дегі әуе кемелері­мен бәсеке­лес екені анықталды. JetSMART әуе ком­паниясының ат­­қару­­шы ди­рек­торы Эстуардо Ор­тиз жур­налис­терге берген сұх­ба­тын­да жекеменшік компания жұ­мы­сын енді бастағанын, олар­ға шек­теу қою туралы еш­кім ес­керт­пегенін, Азаматтық авиа­­ция ұйы­мының шешімі тал­қы­­лауға түс­пегенін айтып қын­жыл­­ды. Ол Аргентинадағы әуе сая­­ха­ты ин­дустриясы бір мүдде үшін жұмыс істемеуі керек­ті­гін, бәсекеге қабі­летті болуы қажет­тігін айтты.

Төтенше жағдай кезінде тықыр таянған әуе компаниялары­ның тек үкіметке иек артпай, басқа жол­­дарды да қарастыруы керек­ті­гін Ұлыбританияның қаржы ми­нистрі Риши Сунак бұған де­йін де айтқан болатын. Оның пі­кі­рін­ше, мемлекеттің қолдауы ең соңғы нұсқа ретінде қаралуға тиіс. Р.Сунак дәл қазір­гі жағдайда ком­па­нияларға акцио­нерлерден ақ­ша жинап «кү­нелтуге» кеңес берді.

Нарықтың балталасаң бұзыл­майтын заңдылығы бар – ешкімге тегін көмек көрсетілмейді. Сол себепті қысылтаяң кезеңде әр сала өз қамын өзі күйттеп әлек. Осы ретте француз билігі Air France-KLM әуе компаниясына көмектесу үшін жалпы сомасы 7 млрд еуро ұзақмерзімді несие берді. Air France-KLM бас­шы­лығы барлық шығындарды ек­шеп, салықтар мен төлемдерді кейін­ге қалдырғанның өзінде кей­бір ұшақтарды есептен шы­ғару мерзімі жетпесе де қол­­дан­бауға тура келетінін, кей­бір қыз­мет­керлердің еңбека­қы­сын қыс­қарту жоспарла­нып отыр­ғанын айтады. Сөйтіп, алдағы уақытта үнемдеу­дің барлық жолдары қарастыры­латын жаңа жоспар құрмақ.

Отандық компаниялардың кірісі құлдырады

Әлемдік авиаиндустрия­ның ба­сына түскен қара бұлттан қа­­зақ­­стандық компаниялар да құ­ты­ла алмады. Индустрия және инфрақұрылымдық даму ми­­нистрі Бейбіт Атамқұловтың ай­туынша, отандық авиакомпания­лар жыл соңына дейін 300 млрд теңге шығынға батуы мүмкін.

Төтенше жағдайға байланыс­ты елімізде коронавирус пандемиясына байланысты ішкі рейстер 100%, халықаралық рейстер 98% тоқтатылған болатын. Жоғарыда айтып өткеніміз­дей, мамырдың 1-інен бастап Мемлекет басшысының тапсырмасы негізінде Нұр-Сұлтан мен Алматы қалалары арасында әуе тасымалы қайта жанданды. Рейстерді Air Astana, Qazaq Air, Scat әуе компаниялары жүзеге асырады. 4 мамырдан бастап Нұр-Сұлтан мен Алматыдан Қызылордаға, Петропавлға, Өс­ке­­менге және Семейге әуе қа­ты­нас­тары қайта жанданады.

Авиация саласындағы сарапшылар бұл дағдарысты әуе кемелері бірден емес, біртіндеп еңсеретінін айтады. «Самұрық-Қазына» АҚ Көлік және логис­тика жөніндегі басқарушы директоры Қанат Алпысбаев та бұл пайымды қостап, пандемия аяқталғаннан кейін де әуе компаниялары бұрынғы қалпына оралу үшін бірнеше жыл қажет болады деп санайды.

– Мәселен, жаһандық дағ­дарыс­­қа дейін америкалық әуе жол­дары арқылы тәулігіне 2 жа­рым млн жолаушы тасымал­данған, бұл – әлемдік рекорд. Қазір ұшақтар тек 10-20%-ға ғана толтырылуда, трафик 80-90%-ға төмендеді. 2020 жылдың ақпан айында жаһандық жолаушылар айналымы өткен жылмен салыстырғанда 14,1%-ға төмендеді, – дейді Қ.Алпысбаев.

Ол елімізде жолаушылар тасы­малы 2020 жылдың 4-тоқ­санында біртіндеп қалпына келетінін, 2021 жылдың бірінші жартысында жағдай біршама тұрақталатынын жеткізді.

– Тек наурыз-сәуір айларында «Эйр Астана» АҚ шамамен 7350 рейс жасауды жоспарлаған еді, оның 4938-і жүзеге асырыл­мады. Бұл өзгеріс 22 наурыз бен 30 сәуір аралығында орын алған. «QAZAQ AIR» АҚ наурыз-сәуір ай­ларында 1520 рейс жасауды жос­парлап еді, сәуірдің 30-ы күн­гі есеп бойынша жасалмаған рейс­тері 1110 болды. Осының сал­­дары­нан, «Эйр Астананың» кі­рісі ша­мамен 139,5 млрд теңгеге не­мес­е 33%-ға, «Qazaq Air» АҚ-ның кірісі 6,2 млрд теңгеге немесе 44%-ға тө­мендеуі мүмкін, – дейді Қ.Алпысбаев.

Таяуда азаматтық авиация саласының өкілдері жыл соңына дейінгі шығын көлемі шамамен 300 млрд теңгені құрауы мүмкін екенін айтты. «Эйр Астана» – 148,4 млрд теңге, SCAT – 84,6 млрд теңге, Qаzaq Air – 2 млрд тең­ге, әуежайлар – 24,5 млрд тең­ге, Қазаэронавигация 28 млрд тең­геге шығынға батуы ықти­мал. Индустрия және инфра­құ­ры­­лымдық даму министрі тарат­қан мәлімет бойынша, азаматтық авиация саласында шамамен 20 мың адам жұмыс істейді. Төтенше жағдайға қарамастан, бұл салада қысқарту болған жоқ.