Режиссер Абдолла Қарсақбаевты «қазақ балалар киносының классигі» десек, ешкім қарсы дау айта қоймас. Өйткені ол түсірген «Менің атым Қожа», «Балалық шаққа саяхат», «Қилы кезең», «Біздің Ғани», «Алпамыс мектепке барады», «Жүйрік болсаң, озып көр», «Даладағы қуғын» сынды фильмдердің қай-қайсысы да көрермен жүрегінен мәңгілік орын алған жауһарлар.
Құбылыс – Қарсақбаев
Иә, Абдолла Қарсақбаевты бала психологиясының білгірі дейтін замандастары. Әділ баға! Өйткені ең талапшыл көрермен – балалар және ең шыншыл актерлер – тағы да балалар десек, сол талапшыл һәм шыншыл ортаның талғамын толық қанағаттандырған суреткердің әр туындысы – классика. Ойнаған актерлері әлдеқашан есейіп кетсе де, нешеме буын балдырғанды тәрбиелеп келе жатқан Қарсақбаевтың режиссерлік қиялынан туған ол фильмдер әлі күнге дейін сұраныстан шыққан жоқ. Керісінше, жыл сайын 1 қыркүйек – Білім күні жақындағанда отандық телеарналардың барлығы дерлік осы бір сүйкімді фильмдерді үздіксіз көрсете бастайды. Бір қызығы, сол киноларды қанша қайталап көрсең де, еш жалықтырмайды. Әр тамашалаған сайын бұрын аңғармаған ұтқыр эпизодтар, сәтті сюжеттер жаңа қырынан жарқырап ашыла береді, ашыла береді. Сөйтіп, фильм өзінің таңғажайып тұңғиығына тартып әкетеді. «Алпамыс мектепке барады» туындысы дәл осы қатарда.
«Алпамыс мектепке барады» фильмі түсірілген шақ «Менің атым Қожа», «Қилы кезең», «Беу, балалар-ай!» картиналары арқылы режиссер есімінің елге танылып, атағы айдай әлемге мәшһүр болған даңқ шыңындағы кезеңімен тұспа-тұс келгенімен, айтулы фильмнің түсірілім жұмыстарына кіріскенде Қарсақбаевтың жағдайы, рухани көңіл күйі аса мәз емес еді. Шаруасы шатқаяқтап, айналасының түсінбестігіне де душар болып жүрген кезі болатын. Содан да шығар, балалар киносының кемеңгері «Алпамысқа» тұсалған шабытын ұшпаққа шығарардай аса бір үлкен құлшыныспен кіріседі. Мәскеулік кинодраматург Роза Хуснутдинованың сценарийін оқығаннан-ақ ұнатқан суреткер маңайына кино әлемінің кіл мықтыларын жинайды. Режиссердің ассистенті Серік Жармұхамедов, композитор Нұрғиса Тілендиев, бас оператор Әбілтай Қастеев, актерлер – Мәкіл Құланбаев (Алпамыстың әкесі), Қанабек Байсейітов (Мұнар ата), Дариға Тілендиева (Қалиханның анасы), Жексен Қайырлиев (мұғалім), Айтжан Айдарбеков (клуб бастығы) бастаған шеберлер шын мәнінде картинаның көркемдік деңгейін көкке өрлетті. Фильм Қарсақбаевтың сол қажырлы еңбегін ақтап, кейінірек Ригада өткен балалар мен жасөспірімдердің Бүкілодақтық Х кинофестивалінде «Алты жасар Алпамыс» бас жүлде жеңіп алды. Ал басты рөлде көрінген жасындай жарқыраған жас актерлер – Алпамыс пен Қалиханның атағы енді елде емес, әлемдік аренада асқақтады.
Алпамыс
Алты жасар Алпамыстың рөлінде ойнаған Ермек Төлепбаев шынында да ол кезде алтыға толайын деп тұрған еді. Бір қызығы жастығына қарамастан, бұл фильм 5 жарым жастағы актердің дебюті емес. «Алпамысқа» дейін Тұраш Ыбыраевтың «Ақ автомобиль» фильміне түсіп үлгерген сүйкімді балдырғанның отты да тау суындай тұп-тұнық жанары режиссер назарын өзіне бірден аударыпты. Ол сәтті режиссердің ассистенті Серік Жармұхамедов былайша еске алады: «Ірі пландағы Ермектің бейнесі Әбекеңнің есінде қалған болуы керек. Әбекең Ермектің көзін қатты ұнатты. «Көзі таза екен. Таңертеңгі шық тәрізді. Ермектің бойында балалық нәзіктік бар, ашылып келе жатқан гүл сияқты» дейтін. Сөйтіп, бас кейіпкердің рөліне Ермек Төлепбаев бекітілді».
Жасындай жарқыраған дарын «Алпамыс мектепке барады» картинасы жарыққа шығысымен-ақ көрермен есінде жатталды. Актерлік даңқы көз ілеспес жылдамдықпен биікке көтерілді. Өзін Алпамыс атандырған айтулы фильмнен кейін де Ермек Төлепбаев 1979 жылы Виктор Пұсырмановтың «Алатаудың күміс мүйізі», 1980 жылы Серік Райбаевтың «Әнші аралдың құпиясы», 1983 жылы Серік Жармұхамедовтің «Өтелмеген парызында» ойнады. Бірақ неге екені белгісіз, жасындай жарқ етіп көрінген жас баланы көрермендері кино әлемінен жоғалтып алды. Он үш жасынан кейін Алпамыс – Ермек кино алаңына мүлдем жолаған жоқ. Болашағын өнерге қатысы жоқ басқа саламен байланыстырды. Мектепті тәмамдаған соң, Халық шаруашылығы институтын және Қазақ Мемлекеттік заң академиясын бітірді. Бірталай жыл Д.Қонаев атындағы университетте және Экономика академиясында оқытушы болып, кейін жеке кәсіпкерлікке ауысты. Сөйтіп, ел есінде Алпамыс болып жатталған сүйкімді бала жастай келген танымалдылықтан шаршап, бәлкім жалығып, кино әлемінен алыстап кетті.
Қалихан
Фильмдегі Қалихан рөліндегі Ұран Сарбасовты да бала психологиясының білгірі Абдолла Қарсақбаев өзі таңдапты. Режиссер Серік Жармұхамедовтің естелігіне жүгінсек, оқиға былай болған екен: «Баланы бұрын да бір көріп қалған екен. Мені «Сары» дейтін еді. Бір күні: «Әй, Сары, жүр кеттік», деді. «Қайда?» «Жүр, барған соң көресің». Екеуміз студияның машинасына мініп алып, Алматы-2 вокзалының батыс жағындағы жер үйлерге келдік. Балалар ойнап жүр. Солардың ортасындағы Ұранды қырық минуттай бақылап тұрдық. Ұран ерегісе білетін, ерегісті өнер деп білетін, өзгенің емес, өзінің дегенін істейтін қайсар бала екен. Бір кезде Ұран шамасы 10 жасар баламен ойыншық мылтыққа таласты. Бермей қойды. «Қалиханға осы мінез керек. Байқап тұрсың ба?» деді маған Әбекең. Іштей қатты риза болдым. Егер біз Ұранның қасына барып, «отыршы, әңгіме айтшы» десек, бала ештеңе де айтпас еді. Әбекең сырттай бақылап-ақ өзінің болашақ кейіпкерін дәл және тез таңдады».
Бірақ, өкінішке қарай, кинода Қалихан болып танылған сол Ұранның тағдыры трагедиямен аяқталыпты. Режиссер айтады: «Ұранның өмірі кейін дұрыс қалыптасқан жоқ. 10-сыныпты бітіргенде «топ болып адам өлтіруге қатысты» деген айып тағылып, сотталып кетті. Қасындағылар бәленің бәрін Ұранға жапқан сияқты. Қолтырауынның аузына кір десең де тайсалмайтын бала еді ғой, тіпті ерегісе келіп, «мен жасадым» деуі де мүмкін ғой оның. Түрмеден келгесін, Ұран асылып өліпті... Мүмкін, оның мұндай әрекетке баруына біз де кінәлі шығармыз. Образ үшін жасаған әрекетіміз өміріне зиян болды ма, кім білсін?..».
Түйін
Рас, бүгінгі мына карантин тәртібіне бағынып, үйде отырып, онлайн оқуға мәжбүр болған, сынып пен партаны сағынған оқушылар үшін «Алпамыс мектепке барады» фильмінің құндылығы тіпті арта түскені анық. Ал сондай өлмейтін өнер тудырып, қанша мәрте қайталап көрсең де жалықтырмайтын жауһармен барлық кішкентай көрерменді қарық қылған Қарсақбаев шын мәнінде кино кеңістігінің классигі. Өйткені Қожа мен Алпамысты білмейтін қазақ жоқ. Олар – біздің балалық шағымыздың қаһармандары. Соларға қарап еліктедік, бой түзедік. Демек, Қожа мен Алпамыс бейнесінде біздің балалық шағымыз, тәтті естеліктеріміз жатыр. Бұл фильмдер бізге сонысымен ыстық, Абдолла Қарсақбаев есімі сонымен аяулы, сонысымен қастерлі.
«Алпамыс мектепке барады»... Карантин тезірек бітіп, біздің де оқушылар тезірек мектепке барса екен...