Пара бермей, бара берсе қайтеді?

Көп асқанға бір тосқан қайт­се де болады. Осы мәселеге Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев та баса мән бе­ріп, күні кеше «Қазақстан Рес­пуб­­ликасының кейбір заңна­ма­лық актілеріне сыбайлас жем­қорлыққа қарсы іс-қимыл мәсе­ле­лері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңға қол қойған еді. Алайда бұл өзгерістер мен толықтырулар не береді деген заңды сауал пайда болары анық. Білуімізше, заң сы­байлас жемқорлық көрі­ніс­те­рін жүйелі түрде алдын алу бойынша қосымша шаралар енгізуге бағытталыпты. Енді бұдан былай Азаматтық кодекс­те мемлекеттік қызметшілерге кез келген құнды сыйлықтарды сыйға тартуға тыйым салына­тын көрінеді. Бұл туралы Орта­лық коммуникациялар қыз­ме­ті­нің алаңында өткен баспасөз мәслихатында Сыбайлас жем­қор­лыққа қарсы іс-қимыл агент­тігі төрағасының бірінші орын­басары Олжас Бектенов мәлім­де­ді.

–  Азаматтық  кодекстің мемле­кет­­тік қызметшілерге қа­тыс­ты сый­лық беру мәсе­ле­­­лерін рет­­тейтін ере­же­ле­рін қолда­ныс­тағы заң­нама нор­ма­лары­мен үйлес­тіру қажет­ті­лігі «Қазақ­стан Респуб­ли­касындағы конс­ти­туциялық заңдылықтың жай-күйі туралы» Конституциялық Кеңестің 2018 жылғы 5 мау­сым­да­ғы Жолдауында көрсетілген болатын. Өздеріңіз білетіндей, қазір­гі уақытта Қылмыстық кодекстің 367-бабына сәйкес («Пара беру») мемлекеттік функ­цияларды атқаруға уәкі­лет­ті тұлғаларға, оларға теңес­ті­ріл­ген тұлғаларға, жауапты мемлекеттік лауазымды атқа­ра­­тын тұлғаларға немесе лауазымды тұлғаларға бұрын жаса­ған заңды әрекеттері (немесе әрекетсіздігі) үшін құны 2 айлық есептік көрсеткіштен асатын сыйлықтар тарту қыл­мыс­тық жауапкершілікке әкеліп соғады. Ал Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 676, 678-баптарына сәйкес, жеке немесе заңды тұлғалардың аталған тұлғаларға заңсыз сый­лық­тар беруі әкімшілік сыбайлас жемқорлық әрекет болып табылады, – деді О.Бектенов.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі төра­­­ғасының бірінші орын­ба­са­рының айтуынша, қол­да­ныстағы заңнамада сыбайлас жемқорлық субъектілеріне олардың лауазымдық жағда­йы­на байланысты кез келген құнды сыйлықтарды сыйға тар­туға тыйым салынады. Егер құны 2 айлық есептік көр­сет­кішке дейінгі сыйлық әкімшілік жауапкершілікке әкеп соғатын болса, құны көрсетілген айлық есеп­тік көрсеткіштен жо­ға­ры сыйлық қылмыстық жа­уап­кер­шілік ретінде қарас­ты­рыл­мақ. Сондықтан Азаматтық кодекс­­тің 509-бабымен көздел­ген норманы Қылмыстық және Әкім­шілік кодекстерінің норма­ла­рымен сәйкес келтіруге тура келіпті.

– Сонымен қатар «Сыбайлас жем­қорлыққа қарсы іс-қимыл туралы» заңда сыбайлас жем­қор­­лыққа қарсы шектеулер қабыл­дайтын тұлғалардың отбасы мүшелерінің материалдық сыйақы, сыйлықтар немесе көрсетілетін қызметтерді қабыл­дауына тыйым салынады. Екіншіден, Сыбайлас жем­қор­лық субъектілері саналатын квази­мемлекеттік сектор­да­ғы шенеу­ніктердің шеңбері кеңей­тіл­ді. Бұдан былай сатып алуды ұйымдастыру және өткізу бо­йынша шешімдер қабылдауға уәкілетті, мемлекеттік бюджеттен және Ұлттық қордан қаржыландырылатын жобаларды іріктеу мен іске асыруға жауапты, дербес құрылымдық бөлімшенің басшысынан төмен емес лауазымды атқа­ра­­тын квазимемлекеттік ком­пания­лар­дың қызметкерлері сыбайлас жемқорлық субъектілеріне жатады, – деді спикер.

Яғни ондай тұлғалар «Сы­бай­лас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы» заңда көз­дел­ген сыбайлас жемқор­лық­қа қарсы шектеулерді толық көлемде қабылдап, сыбайлас жем­қорлыққа қатысты құ­қық­бұ­­зу­шылықтар жасаған жағ­­­дай­да анағұрлым ауыр жауап­кер­шілікке тартылатын болады. Бұрын мұндай нор­малар квазимемлекеттік ком­паниялардың бірінші басшыларына қатысты ғана қол­да­нылатын еді. Енді жауап­қа тартылатындардың ауқы­мы айтарлықтай кеңейіп отыр. Сондықтан маңызды мемле­кет­тік жобаларды сатып алуға және іске асыруға жауапты құрылымдық бөлімшелердің бас­шыларын сыбайлас жем­қор­лық субъектілеріне жатқызу – аса маңызды қадам деуге болады.

– Құрылымдық бөлім­ше­лер­дің басшылары өздері немесе үшінші тұлғалар үшін заңсыз, бірақ тиімді шешім қа­был­дай алып, өздерінің лауа­зым­дық міндеттеріне қарай сеніп тапсырылған бөлімше қыз­меткерлерінің қандай да бір сыбайлас жемқорлық схема­ларына қатысуына жол бермеуге мүмкіндігі бар. Бұл тү­зе­ту сыбайлас жемқор­лық­қа қар­сы комплаенс-қыз­мет­тердің енгізілуімен бірге квази­мем­ле­кеттік сектор қызмет­кер­лері тарапынан теріс әрекеттердің алдын алудың және сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін болдырмаудың тиімді шарасы бо­лады деп ойлаймыз, – деп отыр О.Бектенов.

О.Бектеновтің айтуынша, «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы» заңда және басқа да бірқатар заңдарда мем­ле­кеттік функцияларды атқа­руға уәкілеттік берілген адам­дар мен оларға теңестірілген адам­дар жақын туыстары, жұбай­лары немесе жекжаттары ат­қа­ратын лауазымдарға тікелей бағынысты лауазымдарды ғана атқара алмайтынын, сондай-ақ жақын туыстары, жұбайлары немесе жекжаттары тікелей ба­ғы­нысты лауазымдарды иелене алмайтын нақты көрсетілген.

– Мемлекеттік лауазымға, мем­ле­кеттік немесе оларға те­ңес­­тірілген функциялар­ды орын­дауға байланыс­ты ла­уа­зым­­ға кандидат болып саналатын адамдар үшін өзде­рі үміт­теніп отырған лауазым­ға орналасуға ұйымның басшы­лы­ғына осы ұйымда жұмыс істей­тін жақын туыстары, жұба­йы және (немесе) жекжаттары туралы жазбаша хабарлау міндеті енгізіледі. Сонымен қа­тар квазимемлекеттік сектор ұйымдарында парасаттылықтың корпоративтік стандарттарын сақтауға жауапты сыбайлас жемқорлыққа қарсы комплаенс-қызметтер институты енгізіліп отыр, – деді О.Бектенов.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі төра­ға­сының бірінші орынба­са­рының айтуынша, комплаенс ұғымы батыс елдерден келіпті. Ол кез келген ұйымда сыбайлас жемқорлықты болдырмау мақсатында кешенді жұмыс жүргізетін, бірінші басшыға тікелей бағынатын құрылымдық бөлімше саналады.

– Мемлекет басшысының 2019 жылғы 2 қыркүйектегі Қазақстан халқына Жолдауында айтылған тапсырмасын орындау үшін заңда жедел-іздестіру қызметін немесе сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын лауазымды адамдардың қылмыстарды арандатқаны үшін қылмыстық жауапкершілік көзделген. Қылмыстық кодекске «қылмысқа арандату» деген 412-1-бап енгізіледі, ол тек парақорлықпен шектелмей, кез келген қылмысты қам­титын болады. Бұл ретте, жедел-іздестіру қызметін немесе сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын лауазымды адамның, кейіннен әшкерелеу және қылмыстық жауап­тылыққа тарту немесе бопсалау мақсатында адамды қылмыс жасауға көндірген заңсыз әрекеттері, қылмыстың арандатуына жатады, – деп отыр спикер.

Оның айтуынша, аталған бап, әрекеттердің ауырлығына және салдарына байланысты үш бөліктен тұрады екен. Бұл заңсыз әрекеттердің зорлық-зомбылықпен не күш қолдану қате­рімен ұштасқанына, мү­лік­­тің жойылуына немесе бүлінуіне әкеп соққанына, не адамның материалдық немесе өзге де тәуелділігін пайдалана отырып жасалғанына, қыл­мыс­тық топтың мүдделерінде жасалғанына, не олар өзге де ауыр зардаптарға әкеп соққанына қарай жаза тағайындалатын болады. Жазаның жеңіл түрі – жеті жылға дейін белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыра отырып, 3 жыл бас бостандығынан айыру. Ең жоғарғы санкция – белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан он жыл мерзімге айыра отырып, 12 жылға бас бостандығынан айыру. Осы түзетуді қабылдау, азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғауды күшей­ту­ге ықпал етеді, лауазымды тұл­ға­­лардың заңсыз іс-әрекет­те­ріне қосымша тосқауыл болады.

– Сонымен қатар заңға сәйкес, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі уәкі­летті органның жедел-тергеу бөлімшелерінің қыз­мет­керлеріне тұрғын үй тө­­лем­­дері белгіленеді. Тұрғын үй мәселесін шешу қызмет­кер­лердің тиісті уәждемесін қам­тамасыз ету мақсатында ғана емес, сондай-ақ сыбайлас жем­қор­лық тәуекелдерінің алдын алу үшін де маңызды болып отыр. Осылайша заңмен 3 ко­декске, 7 заңға түзетулер енгі­зіл­ді, – деді О.Бектенов.

Осы мәселеге қатысты Агент­­­­тік жанындағы рес­публи­ка­­­лық арнайы мониторингтік топ мүшесі, Еуропалық құқық және адам құқықтары сарап­та­ма­лық институтының директоры Марат Бәшімов те өз ойын білдірді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қи­мылдың заңнамалық негіз­де­рін жетілдіруге қатысты ойын ортаға салып, пікірімен бөлісті.

– Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі алғаш­қы­лардың бірі болып түрлі көз­қарастары мен пікірлері бар белсенділерді тарта бас­тады. Егер сен өз еліңнің патриоты болсаң және сыбайлас жемқорлықпен күрескің келсе – қол ұшын соз. Бұдан әрі азаматтық-құқықтық және қылмыстық-құқықтық жауап­кер­шілікке қатысты Еуропа­лы­қ конвенциялар нормаларын енгізу бойынша жұмыс жүргізіледі. Онда қатаң нормалар бар және олардың көпшілігі құ­жаттың жаңа пакетінде кө­рі­ніс тауып отыр, – деді М.Бәшімов.

P.S. Иә, тарам-тарам тамыр жайған жемқорлыққа балта сілтейтін кез келді. Әлдеқашан келген. Осындай адам сүйгісіз әрекетке барғандар ел қоржынын ортайтып қана қоймай, ертеңгі ұрпақтың жарқын болашағын қанап-тонап жатқанын біле ме екен осы? Біледі ғой, әрине. Біле тұра ебін тауып екі жеп жүргендер азаяр емес. Ойланарлық жайт...