«Валюта батпырауығының» жалына жармасу...

Ортақ ақша-несие саясаты орнықсыз

Еуразиялық экономикалық комиссияның Интеграция және макроэкономика жөніндегі ми­нис­трі Сергей Глазьев ЕАЭО мен Қытай арасындағы қаржы­лық ынтымақтастықты кеңей­ту перспективалары жөнін­дегі сессияда Еуразиялық эконо­ми­ка­лық одақтың ұлттық валюталарға сүйенген валюта-қаржы жүйесін құру жайында ұсынысын біл­дірді. С.Глазьевтің сөзін тар­қат­сақ, ЕАЭО шеңберіндегі қаржы операцияларының тең жартысы мүше мемлекеттердің  ұлттық валюталарымен жүзеге асады, юань мен рубль үлесі 15 пайыздан төмен. Бизнестің еуро мен долларға басымдық беруінің басты себебі рубль бағамының тұрақсыздығы екен.

– Ресейде және Қытайда өз тө­­лем жүйелері, банктер ара­­сында ақпарат алмасу­дың элек­тронды жүйесі құрыл­ған. Бірақ шаруашылық қыз­метінің қаты­сушылары әзірге инфрақұ­ры­лымның бұл эле­мент­терін өте баяу пайдалануда және бұрын­ғы­сынша бөтен валю­таларда жұмыс істейді. Жағ­даятты түбегейлі өзгертуіміз, өзіміздің еуразиялық валюта-қаржы жүйесін құруымыз керек деп санаймын. Бұл бізді тәуе­келдерден сақтандыратын әрі сенімді, ашық, қолайлы, тиімді және шаруашылық жүргізушілер үшін салмақ салмайтын жүйе болар еді, – деп атап өтті С.Глазьев.

Ол бұл нәтижеге қалай келу жөніндегі ұсыныстарын да ортаға салды. Яғни ұлттық валюталардың бағамын тұрақтандырмаса, одақ шеңберінде дүниеге келмек жаңа жобаның аяғына тұсау болатын көрінеді. Сол себепті ЕАЭО мемлекеттері арасында валюта бағамдарын тұрақтандыруды қамтамасыз ету жөніндегі келісімге қол қою керек.

«Еуропалық одақта қолданылған «валюта батпырауығы» іспеттес ЕАЭО елдері арасында да валюта бағамын тұрақтандыруды қамтамасыз ететін келісімдерге қол жеткізудің қажеттігі пісіп жетілді», деген С.Глазьев осы міндеттерге қатысты ұсыныстарын жіктеп тұрып түсіндірді. Алғашқысы, Еура­зиялық биржаларды және баға белгілеу механизмдерін қалып­тастыру. Бұл бағыт одақ мем­ле­кет­терінің басшылары тұтас­тай мақұлдаған Еуразиялық эко­но­ми­калық интеграцияны дамы­ту­дың 2025 жылға дейінгі стра­тегия­лық бағыттарының жобасында көзделген. Екінші бағыт, ұлттық валюталарда есептесу үшін артықшылықтар беру. ТМД Мемлекетаралық банкі ком­мер­ция­лық банктерге қарағанда не­ғұрлым төмен тарифтермен кон­­вер­сиялық операцияларды қам­­тамасыз етуде маңызды рөл ат­қа­рар еді. Ол бұдан басқа, ұлт­тық валю­­талардағы есептесулер­ге валю­­­талық бақылауды қол­данбау­ды және өзара сауда мен бірлес­кен ин­­вес­­тицияларға кредит беру және қар­­жыландыру мәселелерін қарау­ды ұсынды.

Сонымен, ЕАЭО кеңістігінде Ресей қытай юанінің көмегімен рубль­ге ЕАЭО-да резервтік валю­та мәртебесін беруге мүдделі бо­лып отырғаны да, валюта баға­мын АҚШ долларына қатыс­ты тербелістерден бірлесіп қорғау­ға, бұл үшін Еуропалық одақ тәжі­рибесінде сыннан өткен валюта батпырауығы жобасын одақ көле­мінде жерсіндіруге дайын екені белгілі болды. Себебі Еуро­па­лық одақта «Валюта бат­пы­рауы­ғы» жобасы валюта қоржы­ны мін­детін атқарды. Мұны халық­аралық деңгейдегі сарапшылар да мойындайды. Беларусь мем­лекеттік уни­верситеті қаржы кафед­расының доценті Юрий Гру­зиц­кий 2017 жылы Беларусь экономикалық журналында «Валюталық батпы­рауық­тан – еуроға дейін» атауы­мен жарияланған сараптамасын­да Еуропалық одаққа мүше елдер ортақ валюта туралы мәмілеге келіскен­ге дейін бірнеше кезеңді бас­­тан кешкені айтылған. Бастапқыда одаққа мүше мемлекеттердің эко­номикасындағы елеулі құры­лым­дық айырмашылықтар, ақша-не­сиелік және қаржылық қаты­­нас­тарды реттеу үшін ұлтүстілік би­лікке егемендік құқықтарын беру­­ді қаламау, өткен ғасырдың 1970-1980 жылдарындағы эконо­ми­калық және валюталық дағда­рыстар Вернер жоспарының то­лық орындалуына мүмкіндік бер­меді. Осыған қарамастан, 1970 жыл­дардың соңында экономикалық және валюталық одақ құру жолдарын іздеу күшейтілді. 1979 жылы Батыс Еуропадағы интеграциялық процестердің дамуын жеңілдету мақсатында Еуропалық валюта жүйесі (ЕВЖ) құрылып, еуропалық валюта бірлігінің шартты есеп бірлігіне негізделді. Бұл фактор бастапқыда ЕО-ға мүше елдердің валюта қоржыны міндетін атқарды. Еуро 1999 жылы қаңтардың 1-інде өмірге келді. Сол кезде аймақтағы 10 мемлекет еуроға қатысты өздері­нің пайыздық үстемелері мен айырбас бағамын бекітіп, Еуропа орта­лық банкіне тапсырды. Үш жылдан кейін айналымға жаңа банкноттар мен монеталар енді.

– Әр валютаның үлесі осы ел­дер­дің Еуропалық одақтың ІЖӨ-дегі және ондағы саудадағы салыстырмалы үлесін, сондай-ақ олардың қысқамерзімді валюталық қолдау тетіктеріне қосқан үлесін көрсетті. Бұл механизмнің жұмыс істеуі үшін орталық банктерге валюта нарығындағы интервенцияларды үйлестіру қажет болды, – деп ойын түйіндепті Ю.Грузицкий.

Ресей рубльге ЕАЭО-да халық­аралық резерв мәртебесі берілуіне бек сенімді. Ортақ валюта туралы мәселеге ашық түрде нүкте қоюға талпынған жиын 2018 жылы қазан айында Ереванда өткенін айта кетейік. Бұл жиында одаққа мүше елдер қаржы нарығына қатысты қол­­даныста жүрген заңдарды уни­фи­кациялау туралы келісімге қол қойды. Жиын барысы жабық есік жағ­дайында өткендіктен, он­дағы қаралған мәселелер де әзірге құпия. ЕАЭО ресми сайтында жа­рия­лан­ған ақпаратта «Мүше мемлекеттер арасында сауда-саттықты ұлт­тық валютамен жүргізу туралы сөз болды» деген хабарлама ғана бар.

Өзгеге қарап көш түзеуге ерте

Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Ұлттық банк төрағасының кеңес­шісі болған қаржыгер Ілияс Исаев Ресей мен Қытай елдері фо­ру­мында айтылған бұл идея әдемі қиялдың «жемісі» екенін ай­­тады. Дәл қазір ЕАЭО шең­берін­де доллардан бас тартып, валю­та батпырауығы жобасын жү­зе­ге асыруға мүмкіндік жоқ. Се­бебі валю­та батпырауығына қан­дай фак­тордың дем беретіні әзір­ге белгісіз. Сарапшының түсін­діруін­ше, бұл міндетті жүзеге асыру үшін ЕАЭО-ға мүше елдердің ұлттық валюталары мен рубльдің бір-біріне ықпал ету тетіктерін зерттеу керек.

– Біздің елде теңге мен рубльдің бір-біріне ықпал ету тетіктері жеткілікті деңгейде зерттелмейді. Барлық назар АҚШ доллары мен теңгенің жұбына ауып кеткен. Егер осы факторлар ЕАЭО шеңберінде зерттелсе, ортақ валютаның қажет­тігі туралы миф өзінен өзі сейіліп, үшінші елдердің көмегімен долларсыздандыруды бастау мәселесіне нүкте қойылады. Бұл мәселеде әрбір ел өз мүмкіндігіне сену керек. Әзірге ЕАЭО көшін алға сүйреймін деп тұрған елді көрген жоқпын, – дейді І.Исаев.

Қаржыгер осы ретте ЕАЭО-ға Еуропалық одаққа қарап көш тү­зеу­дің уақыты әлі алыс екенін, Еуро­палық одақта қолданылған валю­та батпырауығы іспеттес жобаны сынаудың кезі келмегенін айт­ты. Ортақ қаржылық орта болу үшін макроэкономикалық көрсеткіштер теңесуі тиіс. Мәселен, инфляция, мемлекеттік бюджет тапшылығы, ақша-несие саясаты, пайыздық мөл­шерлемелер, салықтар, валю­та­лық заңдар бірдей болуы шарт. Интеграцияның жеткі­лікті дәре­жесіне көтерілмеген мемле­кет­­­тердің ортақ валюта енгізуі валю­­талық реттеуден айырылып қалаты­нын алға тартқан қаржыгер Еуро­палық одақ елдерінің ішінде болып жатқан дағдарыста ұлттық үкіметтің әлсіздігі байқалғанын айтты. Тіпті кезінде Еуропа одағы­ның тәжірибесін зерттеген еуразия­лық сарапшылар олар ортақ валюта енгізгенде бірқатар қателік жібер­генін анықтаған.

Деректерді сөйлетсек, АҚШ қаржы министрлігінің соңғы есебі көрсеткендей, қыркүйектің ортасына қарай Қытай портфелі 1,08 трлн АҚШ долларына дейін қысқарды. Бұл 2015 жылдан бергі сатылымның ең жылдам қарқынын көрсетеді. Ал Ресей Федерациясының Орталық банкі халықаралық резервтер құрылымындағы доллардың үлесін 23,7%-ға дейін арттырды. Бір жыл бұрынғы көрсеткіш 23,6% пайыз болатын. Демек іс жүзіне келгенде доллардан бас тартуға Ресей де, Қытай да әзірге дайын емес.

І.Исаев қолданыста жүрген заңдарды унификациялау ЕАЭО нарығы үшін керек екенін айтады. Себебі ЕАЭО – тек эконо­ми­ка­­лық одақ қана емес, адам­дар­­дың қозғалысы, ортақ нарық. Сақтандыру нарығын бірізден­діру кезінде ЕАЭО елдері кәсіпорын­дарды сақтандыру қалай жұмыс істейтінін нақты түсінеді, банк секторының жұмысы үйлестіріледі.

– Қаржы секторы бизнес үшін маңызды болады деп есептеймін. Өзара есеп айырысуларды оңайлату интеграция үшін өте маңызды, – дейді І.Исаев.

Сарапшылар ЕАЭО-ға мүше елдерге ұлттық валютасымен есеп айырысуға мүмкіндік туғанын айтып отыр. «Валюталық своп» жүйесіне көшіп, долларды айналып өтуге де болады. АҚШ долларын ай­налып өтуге мүмкіндік туып тұр­ған кезде ортақ валюта туралы мә­селе көтерудің тіпті қажеті жоқ. Мысалы, қырғыздармен есеп айы­рысқанда біз теңгені, қырғыздар сомды қолдануға болады. Бұл үшін ортақ валюта туралы емес, үлкен валюталық своп туралы көпжақты келісімге қол қойсақ жеткілікті.

– Біз Ресейден келетін импорт­тың жартысын рубльмен төлейміз. Бұл бізге тиімсіз. Ресейдің Орталық банкімен үлкен валюталық своп туралы уағдаласу керек. Айта кету керек, Ресей мен Қытай өзара есеп айырысуда долларды көп пайдаланбайды, оның орнына рубль-юань көбірек пайдаланылады, – дейді І.Исаев.

Қаржыгердің түсіндіруінше, ортақ нарықты қалыптастыруды қолданыстағы заңнаманы стандарттап, қаржы институттары бо­йынша нормативтік талаптарды теңес­тіруден бастау керек. Бұл процесс болғандықтан, нарықты реттеу жөніндегі бірыңғай орган құрылуы тиіс. Бұл өте күрделі. Сондықтан бұл ұлттық валюталардың, қаржы нарығын реттеу мәселесімен және тұрақтылығымен тығыз байланыс­ты. Ресей сыртқы саудадағы ең ірі әріптесіміз, бірақ қаржы нары­ғында дербес саясат жүргізу қажет. Экономикамызды дамытсақ, әрта­раптандырсақ, тек Ресей бағыты емес, Үндістан, Таяу Шығыс елдерін де бетке алуымыз мүмкін. Іргедегі Өзбекстанның Қазақстанмен шекарасында Қорғас бекеті сияқты сауда нүктесін салу туралы ұсынысы да біздің елдеріміздің мүмкіндігін Ресейге немесе ЕАЭО елдеріне ғана емес, Азия құрлығына қанат жаюға жететінін көрсетіп тұр.

– Бізге ЕАЭО сияқты экономи­калық одақтар халықаралық дең­гей­де тәжірибе жинау және мем­ле­кеттік-ұлттық мүддені табан тіре­сіп қорғауды үйрену үшін керек. Соңғы жүзжылдықта жер беті­нің халқы еуропалық, азиялық, латынамерикалық болып бөліне бастады. Тіпті африкалықтардың өздері жеке одақ құрып алған. Араб елдерінің лигасы тағы бар. Еуразиялық құрлықтағы түркі халықтарының ортақ мүдделері бар. Мүмкін алдағы жарты ғасыр­да Түркі тектес халықтардың эконо­микалық одағы тәрізді құрылымда болуымыз мүмкін, – деді І.Исаев.

Еуро неге инфляцияға ұшырамайды?

Ресейлік сарапшылар ортақ валюта туралы мәселе көтерілсе, Еуропалық одақ тарихын алға тартады. Еуроодақтың үлгісін бізбен салыстыруға келмейтінін аталған елдердегі инфляция деңгейіне қарап бағамдауға болады. Себебі еуро бағамы алғашқы жылдардан бастап тұрақты болып, бағасын белгілеп алды. 2019 жылғы желтоқсанда Еуропалық одақтағы инфляция деңгейі 0,27%-ды құрады. Бұл 2019 жылғы қарашадан 0,44% көп және 2018 жылғы желтоқсаннан 0,28% көп. Сонымен бірге инфляция 2019 жылдың басынан бастап 1,57%, ал жылдық негізде 1,57% құрады. 2019 жылы ЕО әлемдегі инфляция деңгейі бойынша 10-орында болды.

2017 жылы орташа жылдық бағам 1 доллар үшін 326 теңге болды. Бүгінгі мәліметтерді қараңыз: 2020 жылдың қазан айында 1 АҚШ доллары 425-430 теңгенің ара­сын­да тербеліп тұр. Қаржыгер Айдар­хан Құсайынов ЕАЭО қаржы нары­ғында бірыңғай валюта­ның пайда болу мүмкіндігін жоққа шы­ғарма­са да, әзірге қажет емес еке­нін ашық айтты. Экономистің пікі­рін­ше, бұл мәселе көтерілер болса, мін­­детті түрде «эмиссиондық ор­та­­­лық ақша қай елде басылды?» деген мәселе туындайды. Бұл мәсе­­ле күн тәртібіне шығар болса, ба­сым­дық Ресейге берілері даусыз. Еура­зиялық экономикалық комис­­сия­ның Интеграция және макро­эконо­мика жөніндегі министрі С.Глазьевтың биыл 20 ақпан күні eurasiancommission.org пор­талында жарияланған сұхбатын­да айтылған деректерге сенсек, ЕАЭО ІЖӨ-сінің 87 пайызы ресейліктердің үлесінде.

– Бұл жерде еуро тарихымен салыстырудың керегі жоқ. Еуро валютасы егемендіктің бір бөлігін ұлттық сипаттан жоғары тұрған органға беруге саяси шешімдер қа­был­данғаннан кейін ғана пайда болды. Бастапқы кезде «мүше мем­­­лекеттер өз ішінде ұлттық валю­тасын қолданып, ЕАЭО ел­дері­мен байланыста ортақ валюта қол­­данады» деген шешімдер болуы мүмкін. Бірақ одан үміт күтіп отыр­ған жоқпын», дейді А.Құсайынов.

Онлайн-режімде өткен «ЕАЭО мен Қытайдың «Бір белдеу, бір жол» бастамасын ұш­тас­­­тыру» форумындағы доллар­сыз­дан­дыру тақы­рыбы алда бола­тын пікір­талас­тар­дың салмақ­ты екенін байқат­ты. Оның қорытын­дысы Қазақстан Үкі­­меті­нің эконо­микалық және саяси білік­тілігіне тағы да сын болмақ.

АЛМАТЫ