Нью-йорк. Еуропаның озық ойлы интеллигенциясы саяси центризмді жиі сынға алып жүр. Олардың сөзіне сүйенсек, орташа жолды ұстануға жеткілікті назар аударылмаса, саяси балама партияның құрылуына кедергі келтіріп, әсіре солшыл не әсіре оңшыл партиялардың көбеюіне әкеліп соғады. Бұл тұрғыдан қарасақ, центризм популизм мен полярлануға әкеліп, ақыр соңында демократиялық принциптерге деген сенімсіздік күшейеді.
Мұндай сараптамаға құқықтық негіз бар. Демократияны алға ілгерілету үшін ашық әрі қызу талқыланған пікірталас қажет. Саяси балама партияларға кво-мәртебе арқылы ештеңе ойламастан есікті жабу – апатқа бастайтын қадам. «Дебат ешқашан аяқталмайды. Аяқталмауы да тиіс. Әйтпесе демократия демократия болмай қалады», деп жазған-ды польшалық әлеуметтанушы, марқұм Зигмунт Бауман.
Бірақ бұл орталық-солшыл партиялар прагматизм мен байсалдылықтан бас тартуы керек дегенді білдірмейді. Негізінде, әлемнің қазіргі сайлау бәсекелерінің нәтижесі көрсеткендей, олар қарама-қарсы әрекет жасауы тиіс. Көптеген елде саяси әртараптың ұлғайғанына қарамастан, дауыс берушілердің басым бөлігі центристік ұстанымды болжамдағы мөлшерден артық қолдайтыны байқалады.
Өздерінің идеологиялық көзқарасын күшейтуге талпынған солшыл саяси партиялар дилеммаға тап келеді. Партия белсенділері үлкен идеологиялық нақтылықты талап етсе, дауыс берушілер айқындықтан гөрі прагматизмді талдауы артып келеді. Сондықтан озық ойлы көшбасшылар үшін болашағы жарқын бағыт – ұзақмерзімді идеологиялық көзқараспен біртіндеп өзгерудің шындығын біріктіру болмақ.
АҚШ президенттігіне Демократиялық партия атынан түсіп жатқан Джо Байденді алып қарайық. Байденнің күн тәртібіне қойған мәселесі қалған демократиялық партияның үміткерлеріне қарағанда, әлдеқайда прогрессивті әрі анық екеніне қарамастан, Демократиялық партия атынан сынға түскен екі қарсыласы – сенатор Берни Сандерс пен Элизабет Уарренге қарағанда, центристік ұстанымға жақын шыққаны айқын аңғарылады.
Байденнің ұсынысы нені қолдайтынымен ғана емес, нені қолдамайтынымен де ерекше. Иммиграция мәселесінде бұрынғы вице-президент гуманитарлық салада жомарттық танытуды жақтаса да, шекараны заңсыз кесіп өтуді заңға тартпауға шақырған жоқ. Климат өзгеруі жөнінде көміртегі газынан таза тұрғын үйлерді соғуға үндеп, АҚШ-тың зауыттарын 2035 жылға қарай парникті газдан ада етуге қатысты жоспарымен бөліссе де, өзінің солшыл партиясының қолдауына ие Green New Deal келісімін толықтай қабылдайтыны туралы тіс жармады. Сондай-ақ гидравликалық жарылыс арқылы мұнай-газ өндіруге тыйым салу, полицияға қаржы бөлмеу, жалпыға ортақ денсаулық сақтау төлемін енгізуге шақыруға асығар емес.
Байденнің центристік көзқарасын оның әріптесі калифорниялық сенатор Камала Харрис те қолдайды. Ол өзінің әлсіз прогрессивті беделі үшін партиясы тарапынан сынға ұшыраған-ды. Бірақ қоғамдық пікірге жүргізілген сауалнама нәтижесінде, Байденнің АҚШ президенті Дональд Трамптан алда тұруы демократтар жеңіске жетер жолды тапқанын аңғартады.
Осыған ұқсас оқиға Жаңа Зеландияда да болды. Премьер-министр Жакинда Ардерн 17 қазанда өткен жалпы сайлауда ел басқару құқығын жеңіп алды. Прогрессивті ортада Ардерн жаһандық тұлға ретінде танылған. Ол – лауазымды қызмет атқарып отырған кезде дүниеге сәби әкелген тарихтағы екінші премьер-министр. Оның халықпен ашық әрі әділ байланыс орнатуы нәтижесін берді. Енді, ол биылғы бейбітшілік жөніндегі Нобель сыйлығына басты үміткер атанып тұр.
Алайда Ардерннің жаһандық имиджіне қарағанда, елдегі беделі өзгермелі амбициясы емес, центристік икемділігіне тікелей байланысты. Алғашқы мерзімде үш партиядан құрылған коалицияны басқарған Ардерн өзінің ұзақ мерзімді саяси ұсыныстарын, соның ішінде Жаңа Зеландиядағы тұрғын үй дағдарысын шешу жөніндегі бастамасын енгізе алған жоқ. Бірақ ол Covid-19 пандемиясымен күресте жүргізген тиімді жұмысының нәтижесін көрді. Оған қоса, 2019 жылғы наурызда Крайстчерчтегі мешітте намаз оқып жатқан 51 мұсылманды жаппай атып өлтірген оқиға кезіндегі нақты әрі жанашыр әрекеті де оның абыройын арттырды.
Таяуда жүргізген сайлау алды кампаниясында Ардерннің Лейбор партиясы центристік көзқарастағы дауыс берушілерге ұнайтындай орташа деңгейде реформа жасау ұсынысына басымдық берді. Олардың қатарында төменгі жалақы мөлшерін шекті түрде өсіру, экономиканы қалпына келтіру мақсатында табысы молдарға салықты ұлғайту, сонымен қатар қоғамға қызмет ететін полиция қызметкерлерінің санын арттыру секілді саяси құқықты қамтамасыз ету бастамалары кіреді.
Өз кезегінде Ұлыбританияның Лейбор партиясы қазіргі таңда солшыл партияның тізгінін ұстаған Джереми Корбин қызметінен кетуіне мәжбүрлеген 2019 жылғы желтоқсандағы оңбай жеңілістен кейін қайта қолдауға ие болу үшін өздерін центристік саяси күш ретінде көрсетуге талпынып жатыр.
Корбиннің орнына келген Кейр Стармер Лейбор партиясының жыл сайынғы конференциясын қыркүйекте виртуалды түрде өткізіп, бұрынғы басшының саясатынан бас тартатынын мәлімдеді. Стармердің «жаңа көшбасшылығы» Лейбор партиясының бағытын отбасылық құндылықтарға басымдық беруге бұрып, қауіпсіздік пен экономикалық дамуға екпін бермек.
Конференциядағы сөйлеген сөзінде Стармер көңілі толмаған электораттарға қарата: «Біз де сіздер секілді елді жақсы көреміз», деп айтты. Оның мұндай қадамға баруы солшыл патриотизмге басымдық бергенін аңғартады. Бұл Лейбор партиясының бұрынғы ұстанымынан айнығанын да көрсетеді.
Стармердің басты мақсаты – Корбин кезінде партиядан шыққан жұмысшы таптың көңілінен шығу. Әзірге жоспар жүзеге асып жатқан секілді. Ұлыбританияның келесі жалпы сайлауы 2024 жылға дейін өтпейтініне қарамастан, таяуда жүргізілген сауалнама Лейбор партиясы қазіргі биліктегі Консервативті партиямен иық тірестіріп тұрғанын көрсетті.
Озық ойлы саясаткерлерде бар қазіргі тың серпін бір-бірімен саяси сахнада электораттарға таласып жүрген қарсыластарға саяси центризм туралы маңызды сабақ болмақ.
Олар кво-мәртебемен ешқашан келіспейтіні анық. Пандемия кезінде ғана емес, саяси балама партиялар ұсыну және жарқын болашақ ұмтылудың маңызы әрдайым ерекше. Бірақ электораттар жылдарға созылған полярлықтан шаршағандықтан, күшін қайтарып, қолына шоғырландыруды көздейтін прогрессивті партиялар центристік көзқарасқа басымдық бергені жөн.
Михаэль БРЕНИГ,
Нью-Йорктегі Friedrich-Ebert-Stiftung орталығының директоры, Германия социалистік-демократиялық партиясының негізгі құндылықтар комиссиясының мүшесі