Осыдан жеті жүз жыл бұрын парсы тілінде жазылған, кезінде барлық оқымыстылар мойындаған және «ортағасырлық энциклопедия» ретінде танылған Рашид ад-Диннің «Жамиғ ат-тауарих» атты кітабын қалың жұртшылық ақиқат тарих деп санайтыны белгілі. Рашид-ад-Дин бұл кітапта келтірілген деректердің XIII-XIV ғасырларда Иран мемлекетінде хандық құрған Шыңғыс хан әулетінің қазыналарында аса құпия сақталған «Алтын дәптер» сияқты дереккөздерден алынғаны туралы бірнеше рет атап өткен. Аталған кітап әлем жұртшылығына тек XIX ғасырда ғана танымал бола бастаған.
Ең алғаш француз және ағылшын тіліне аударылған. 1858-1888 жылдары И.Н. Березин өзінің «История монголов» және «История Чингис-хана» деген екі үзіндісін орыс тілінде жариялаған. Ал 1936-1952 жылдар аралығында СССР Ғылым Академиясының шығыстану институтының ғалымдары «Жамиғ ат-тауарихты» орыс тіліне аударып басқан. Осы аудармалардың нәтижесінде, жұртшылықтың санасында Шыңғыс ханның шыққан тегі «моңғол» деген ұғым қалыптасқан.
Ата-бабамыздың төл тарихы жазылған «Жамиғ ат-тауарих» қазақ тіліне алғаш рет 2016-2018 жылдар аралығында Халықаралық Түркі академиясының арнайы жобасы аясында аударылды. Оны аударған араб, парсы және шағатай тілдерінің маманы, Қазақстан мұсылмандары Діни басқармасының Ғұламалар кеңесінің мүшесі, Оңтүстік Қазақстан мемлекетік университетінің аға ғылыми қызметкері Зәріпбай Жұманұлы Оразбай.
«Жамиғ ат-тауарихтың» қазақшасы мен орысшасын салыстырып зертеу барысында оның орысша аудармасында өрескел қателіктер анықталды. Соның нәтижесінде тайпалардың, адамдардың, жерлердің, таулардың, өзендер мен көлдердің атаулары мен тарихтары адам айтқысыз өзгерістерге ұшыраған, қазіргі Шығыс Қазақстан облысындағы Ертіс пен Бұрқан Қалдұн тауларындағы өзендердің алқабын мекендеген түркілердің мұғул тармағынан шыққан Шыңғыс хан мен оның руының атауы «моңғол» деп қате аударылып, мұғулдар мен олардың ежелгі көршілері болған керейлер мен наймандардың ата-мекендерінің орындары аудармашылардың «көмегімен» Ертіс пен Бұрқан Қалдұннан Моңғолия жеріне апарылған, сөйтіп олар «моңғолға» айналған. Бұрмалаушылар осы айтқандармен ғана шектелмей, сол кездегі көне карталарға да «түзетулер» еңгізіп, таулар мен өзендердің, тайпалар мен мекендердің атауларын сан рет өзгерткен. Олардың осы әрекеттерінің іздерін немістердің, шведтер мен орыстардың көне карталары мен кітаптарынан көруге болады.
Сонымен қатар жоғарыда айтылған деректердің мұғул жазуымен және мұғул тілінде жазылғаны анықталды. Ал оларды өңдеп, соның негізінде түркілер мен оның мұғул тармағынан шыққан Шыңғыс ханның шежіресін алғаш мұғул тілінде әзірлеген адамның Болат чинсаң екендігі анықталды. Сол деректерді Рашид-ад-Дин бастаған ғылыми топ өзге де деректермен толықтырып, «Жамиғ ат-тауарих» еңбегін жазған. Рашид ад-Диннің айтуынша, түркілер мен оның мұғул тармағының тарихының аса білгірі Болат чинсаң атты бұл ұлы әмір сол кездері Иран мен Тұран әскерлерінің қолбасшысы болған. Оны кезінде Құбылай қаған Иранға елші етіп жіберген.
Бір өкініштісі, осы айтылған деректер әлі күнге дейін жұртшылыққа белгісіз болып келген. Олардың барлығы «Жамиғ ат-тауарихты» қазақшаға аударған соң жүргізілген зерттеу барысында ғана анықталды. «Жамиғ ат-тауарихтың» қазақшасы бес томнан тұрады және оның таралымы өте аз. Кітап ортағасырларда қалыптасқан ерекше жазба стилінде жазылған, ондағы келтірілген деректер мен оқиғалар тым шашыраңқы болып берілген, оларды есте сақтап, ой елегінен өткізіп қортынды жасауға біршама уақыт керек. Осылардың бәрін ескере отырып, біз «Жамиғ ат-тауарихтағы» түркілер мен оның мұғул тармағына қатысты ең маңызды деректерді іріктеп алып, соның негізінде «Шыңғыс хан» деген кітап әзірлеп, оқырман назарына ұсынып отырмыз. Бұл кітапқа «Жамиғ ат-тауарихта» келтірілген деректерден басқа XV және XVI ғасырларда парсы тілінде жазылған Шараф ад-Дин Әли Йаздидің «Зафар намасы» мен Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» атты кітаптарынан алынған: түркі және мұғул тайпаларының пайда болған уақыттары туралы, түркілердің мұғул тармағынан шыққан Шыңғыс ханның шежіресі Нұх пен Адам атаға барып тірелетіні жайлы, Әмір Темірдің Шыңғыс ханға өте жақын аталас туыс екендігі, 1269 жылы Шыңғыс ханның Қайду хан атты немересінің бастамасымен шақырылған Талас құрылтайының шешімімен құрылған Моғолстан және Алтын Орда мемлекеттерінің Қазақ хандығымен ұштасатыны жөніндегі өте құнды және тың деректер қосылды. Сонымен қатар жоғарыда айтылған қателіктер мен бұрмалаушылықтарға қатысты XVII-XXI ғасырларда шыққан неміс, швед және орыстардың көне карталары мен кітаптарынан бұлтартпайтын деректер келтіріліп, оларға тиісті түсініктемелер мен қосымшамалар берілді.
Аталған кітаптың тусаукесері осы жылдың 27 қарашасында Ұлттық ғылыми академиясының ғимаратында Шоқан Уәлиханов атындағы «Тарих және этнология институтында» белгілі ғалымдардың қатысуымен онлайн конференция түрінде өтті. Онда Ұлттық ғылыми академиясының президенті М.Жұрынов, белгілі мемлекет және қоғам қайраткері Ж.Кұлекеев бастаған отандық және шетелдік ғалымдар кітаптың тұсаукесеріне жүрекжарды құттықтауларын айтып, нақты ұсыныстарын білдірді.
Бұл кітап қазақ халқының рухани жаңғыруына, әсіресе біздің жастарымыздың рухын көтеріп,олардың еліміздің жарқын болашағы үшін жан аямай атсалысуына зор ықпал етеді деп ойлаймыз.
Ержан ИсаҚҰлов,
саяси ғылымдар докторы