Ел қолдаған игі бастама

Тарқата айтар болсақ, Мемлекет бас­шысы Қасым-Жомарт Тоқаев Сая­си қуғын-сүргін және ашаршылық құрбан­дарын еске алу күніне орай Үндеу жа­риялады. Президент өз Үндеуінде тарихи әділдікті қалпына келтіру жұмыстарын аяқтап, саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау үшін арнайы мемлекеттік комиссия құру жөнінде тапсырма бергенін айта келіп, «Біз жазықсыз жазаланғандардың əрқайсысын есте сақтау арқылы ғана кемел келешекке жол ашамыз. Болашақтың берік негізі Тəуелсіздіктен бастау алады. Өткен ғасырдағы ең қилы кезеңнің бірінде жазықсыз жапа шеккендердің рухына тағзым ету – баршамыздың перзенттік борышымыз», деді.

Содан, биылғы 24 қарашада Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссия тура­лы» Жарлыққа қол қойған болатын. Осы­ған байланысты құрылған, төрағасы болып Мемлекеттік хатшы Қырымбек Көшербаев бекітілген Комиссия құра­мына Президент Әкімшілігі мен Үкі­мет өкілдері, Парламенті Сенаты мен Мәжілісінің депутаттары, мүдделі мем­лекеттік ұйымдардың басшылары, қо­ғамдық ұйымдардың өкілдері мен еліміздің ғалымдары енгізілді.

Мемлекеттік комиссияның алдында тұрған басты міндет – «Өлі разы болмай, тірі байымайды» деген нақылды аузынан тастамайтын халқымызды көптен бері толғантып келе жатқан күрделі мә­селелердің бірі – кеңестік кезеңдегі сая­си қуғын-сүргін құрбандарының барлық санаттарына қатысты тарихи әділеттілікті толық қалпына келтіру. Комиссия тиісті материалдарға жан-жақты әрі кешенді зерттеу, зерделеу жүргізгеннен кейін, халықаралық тәсілдер мен стандарттар негізінде толықтай заңды, ал жекелеген санаттарға қатысты – қуғын-сүргін құр­бандарын саяси ақтауды көздеп отыр.

Еске сала кетейік, жаппай қуғын-сүргін құрбаны болған жазықсыз жандарды ақтау шаралары Кеңес Одағының тарихында 50-жылдардың аяғында «жы­лымық жылдары» деген атаумен бе­лгілі кезеңде қолға алынған. Сол тұс­­та құрбан болғандардың көпшілігі ақта­лып, олардың отбасы мүшелері қа­маудан босатылған. Алайда бірқатар кате­гория бойынша саяси қуғын-сүр­гінге ұшырағандарға кешірім беріл­ге­німен, олар сол күйі ақталмай қалды. Ақталмаған, деректерін архивтерде шаң басып жатқан репрессия құрбандары өте көп. Оларды ақтау, бұл істі соңына дейін жеткізу – халық тілегі, ел тәуелсіздігі өлшемдерінің бірі.

Мемлекет басшысының бастамасымен құрылған Мемлекеттік комиссияға ерекше құзыреттер беріліп отыр. Ең бас­тысы, Комиссия талай зерттеушіге қол­жетімсіз болып келген жабық архив­тер­ді ашады, сондай-ақ еліміздің аума­ғын­да қуғын-сүргінге ұшырап, атылып кет­кендермен қатар шетел асып жан сау­ғалағандардың, мәжбүрлі түрде жер ауда­рылғандардың ісімен де айналысады. Бұл Комиссияның халықаралық ауқымда жұмыс істейтінін көрсетеді.

Комиссия жазықсыз сотталған және саяси қуғын-сүргінге, психиатриялық мекемелерде мәжбүрлеп емдеуге, елден аластауға және саяси наным­дар, таптық, әлеуметтік, ұлттық, ді­ни немесе өзге де жағдайларға қатыс­ты­лығы бойынша құқықтары мен бостан­дықтары шектелген тұлғаларды ақтау процестерін ғылыми зерделеу және жүргізу әдіснамасын анықтайды. Соны­мен бірге құқықтық ғана емес, саяси оңалтуға жататын қуғын-сүргін құр­бан­дары санаттарын: Қазақстанның тәуел­сіздігі және аумақтық тұтастығы үшін күресушілердің, идеологиялық, ғылыми, шығармашылық, рухани-мәдени құндылықтары мен сенімдері үшін қуғын-сүргінге ұшырағандардың толық тізбесін айқындайды.

Бүгінде қазақстандықтар Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың бас­тамасымен құрылған бұл Комиссия жа­зықсыз жапа шеккен көп топтар­дың ақ­та­луына тікелей ықпал етеді деп сенім білдіріп отыр. Десек те, Комиссия жұмысы, яғни толық ақтау акциясы ел бірлігіне нұқсан келтірмеуі тиіс. Өйткені, аталған бағытта шынайы жұмыстар жүргізілсе, ескі жараның беті тырналмай қоймайды. Бұл өз кезегінде ел ішіне, зиялы қауым өкілдері арасында жік тудыруы мүмкін. Сондықтан Комиссияға барынша байыптылық, салқынқандылық қажет.

Қорыта айтқанда, саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық құқықтық және саяси тұрғыда ақтап, оларға қатысты тарихи әділдікті қалпына келтіру жұмысына нүкте қою аталған Мемлекеттік комис­сияға жүктеліп отыр.

Жалпы, біз саяси қуғын-сүргін құр­бандары жөнінде сөз қозғағанда көбінесе ста­линдік репрессия кезеңінде (1937-1938 ж.ж.) Қазақстанда 100 мыңнан ас­там адам қуғын-сүргінге ұшырады, 25 мың адам ату жазасына кесілді деген деректерді алға тартамыз. Бірақ ха­лық бұл тақырыпты ауқымды түрде, дәлі­регі ХХ ғасырдың басым бөлігін қам­ти отырып қарастырғысы әрі қуғын-сүр­гін құрбандары туралы жаңа, шынайы цифрлы деректерді білгісі келеді. Нақ­тылай айтқанда, Кеңес билігі орнаған кезеңнен бергі барлық нәубеттердің құрбандарын қызыл идеологияның қа­һа­рына ұшырағандар ретінде тұтас қа­растырып, оларды заңдық негізде ақ­тау маңызды. Сондықтан сталиндік реп­рессия құрбандарынан бөлек, 1916 жыл­ғы ұлт-азаттық көтерілісінің, азамат соғысының, 1917 жыл мен 1930-шы жыл­дардың ортасына дейін еліміздегі оспа­дар саясатқа қарсы бой көтерген 372-ден астам халық көтерілісінің (сая­си себептер бойынша сотсыз және тер­геусіз өлтірілген ондаған мың адам), 1920-1921 және 1931-1933 жылдардағы ала­пат аштықтың құрбандары, дінге қыз­мет еткені үшін саяси қуғын-сүргінге ду­шар болғандар, патшалық Ресейдің, боль­шевиктік-сталиндік режімнің зорлы­ғы­нан елден қашқан жүздеген мың қа­зақ саяси-құқықтық жағынан ақталуы тиіс. Бұған қоса, «Алаш» қозғалысы мен партиясының, «Қазақ халқын қор­ғау одағының», «ЕСЕП», «Жас ұлан» партияларының қатысушылары, 1918 жылы Түркістан автономиясын құру­ға қатысқаны үшін қуғын-сүргінге ұшы­рағандар, «қазақ буржуазиялық ұлт­шылдығы» атауы таңылғандар ақтау шараларынан тыс қалмауы керек.

Тағы бір ерекше тоқталар мәселе, 1939-1945 жылдары аралығында фа­шистік Германияда, Финляндия мен Еуро­паның басқа да елдерінде тұтқында болған қазақстандық әскери адамдар, ет, астық дайындау жоспарын орын­дамағаны үшін қуғынға ұшырап, сот­талған ондаған мың қазақстандық, жұ­­мысқа кешіккені сияқты болмашы ағат­­тықтары үшін сотталғандар, ойдан шы­ғарылған басқа айыптаулар бойынша істі болғандар, «Алаш» қозғалысы мен партиясына ниеттес болып, материалдық және қаржылық көмек көрсеткендер, жергілікті жерлерде қуғындалған «Алаш» әскери құралымдарының он мыңдай сарбазы мен сардары, өзінің шыққан тегіне, қызметінің түріне, наным-сеніміне байланысты азаматтық құқықтарынан айырылғандар да ақтау ісі барысында басты назарда болғаны жөн.

Сондай-ақ 1986 жылғы желтоқсан оқи­ғасына қатысушыларды да, жалпы ұлт-азаттық идеясын да саяси тұрғыдан ақ­тау қажет. Бұл орайда, Қазақстанның тәуел­сіздігі үшін күрескендердің ерлігін мем­лекеттің ең маңызды құндылығы деп та­ну мәселесі күн тәртібіне сұранып-ақ тұр.