Теңсіздікті жоюдың тиімді тәсілі

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Сындарлы қоғамдық диа­лог – Қазақстанның тұрақтылығы мен өр­кен­деуінің негізі» Жолдауында сот жəне құ­қық қорғау жүйесіндегі күрделі реформалар азаматтардың құқықтарын қорғаудың, сонымен қатар отандастарымыздың қауіпсіздігін күшейтудің негізгі факторы екенін атап айтқан еді. Осылайша, сот шешімдерінің сапасын арттыру үшін бірқатар маңызды шараны жүзеге асырудың қажеттігі пайда болды.

Әрине, еліміздегі судьялардың ше­шім шығару құқығы заңнамаларды бас­шылыққа алатындықтан мызғымас си­патқа ие. Солай бола тұра, қабылданып жататын сот шешімдеріне мұқият талдау жасап, бірыңғай сот тəжірибесін орнықтыру қажеттігі туындап отыр. Бұл ретте Мемлекет басшысы: «Азамат­та­рымыз жария-құқықтық дауларда би­лік органдарының шешімдері мен əре­кеттеріне қатысты шағым түсіру ке­зінде көп жағдайда теңсіздік ахуалында қалып жатады. Олардың мүмкіндіктерін мемлекеттік аппараттың ресурстарымен салыстыруға келмейді. Сондықтан осындай теңсіздіктерді болдырмау мақсатында дауларды шешудің ерекше тетігі ретінде əкімшілік əділет құрылымын енгізу қажет», деп ұтымды ұсыныс жасаған еді.

Осылайша, дауларды шешу бары­сында соттың қосымша айғақтар жинау бастамасын көтеруге құқылы екені айқындалды. Алайда Президент аталған айғақтарды жинақтау міндеті жекелеген адамдарға, болмаса бизнеске емес, мемлекеттік органға жүктелетінін жет­кізген еді. Мемлекет басшысы айтып өткендей, заңнамадағы барлық қарама-қайшылықтар мен дүдəмал тұстар азамат­тардың мүдделерін ескеру арқылы түсін­дірілуі қажет.

Міне, алдағы 1 шілдеден бас­тап күшіне енетін жаңа кодексте ел Пре­зи­денті сөз еткен мәселелердің бар­лығы ескерілген секілді. Ең алдымен, бұл кодекс азаматтардың мүдделерін қор­ғауға, соның ішінде мемлекеттік орган­дардың негізсіз және жеткіліксіз уәж­делген шешімдерінен қорғауға арналған қағидаттарды енгізеді. Осылайша, заң­на­маның барлық түсініксіз тұстары азамат­тардың пайдасына шешілетін болады. Азаматтарға мемлекеттік органдардың соңғы шешімі қабылданғанға дейін өз уәждері тыңдалатынына процедуралық кепілдеме бекітілген. Бұл қадам «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырым­дамасына сәйкес келеді.

Азаматтардың мемлекеттік орган­дармен дау-жанжалдары кезіндегі мүмкіндіктерін теңдестіру үшін сот ісін жүргізудің жаңа түрі – әкімшілік сот ісі енгізіліп жатыр. Сот ісін жүргізудің жаңа түрінің негізгі айырмашылығы – соттың дәлелдемелер жинау процесіндегі белсенділігі, сондай-ақ азаматтардың мүдделерін қорғауға бағытталған өзге де тетіктер.

Әкімшілік сот төрелігінің жаңа фор­­маты азаматтардың мемлекеттік ор­ган­­дармен өзара іс-қимылын айтар­лық­­тай оңтайландыруға және отан­дас­тары­мыздың құқықтары мен бостандық­тарын қорғауға, азаматтардың мүдделерін құр­меттеуді қамтамасыз етуге, сондай-ақ мем­лекеттік органдар жұмысындағы ашық­­тық пен сенімділікті қамтамасыз ету­ге бағыт­талған. Нәтижесінде, азамат­тар әкім­шілік органдардың шешім қа­был­дау процесіне нақты қатыса алатын болады.

Бүгінде әлемде әкімшілік әділет бас­ты рөл атқарады. Бұл қадам билікпен дау-дамай кезінде әлеуеті әлсіз тарапты қорғауға бағытталған. Яғни қоғамдық-құқықтық қатынастарды реттейтін белгілі бір тәртіп бар. Өкінішке қарай, елімізде бұл даулар әлі де азаматтық іс жүргізу ережелеріне сәйкес реттеледі.

– 2020 жылы қабылданған Әкімші­лік рәсімдік-процестік кодекс биыл 1 шілде­де күшіне енеді. Бұл кодекс жариялы-құқықтық дау-дамайларды реттеуге негіз­делген. Яғни жеке немесе заңды тұл­ға­лардың мемлекеттік органдардың немесе өзге де ұйымдардың қандай да бір шешімімен келіспеген кезінде осы ко­декс­тегі нормативтер назарға алынатын бо­лады. Осылайша, азаматтық іс жүргі­зу заңнамасы жеке-құқықтық дауларға байланысты мәселелерді реттейді. Мысалы, ауладағы қоршауға қатысты бір адам екінші адамды сотқа беріп жатады. Яғни жеке мүдделерге қатысты даулар­ды айтып отырмыз. Мұндай даулар өте көп. Шамамен 1 миллионнан асады. Алайда осы азаматтық процессуалдық заңнамамен реттелетін даулардың арасында жариялы-құқықтық даулар да бар. Олардың саны шамамен 30 мыңға жуық. Осылайша, 30 мыңға жуық жариялы-құқықтық дау біз айтып отырған 1 мил­лионнан астам жеке мүддеге қа­тысты даулардың жалпы массасында бай­қал­май қалады. Бәріміз білетіндей, аза­мат мемлекеттік органға тең бола ал­майды. Адам салалық министрлікпен сот­та­сып жатқан жағдайды елестетіп кө­рейік. Әрине, министрліктің жауапкер бола отырып, жеңіске жетуі әбден мүм­кін: оның қолында бюрократиялық ап­па­раттың барлық ресурсы бар, іс жүзінде адам ресурсы да көп – бүкіл заң бөлімі өз иелігінде және, әрине, олар көп күш жұм­самай-ақ жеңеді, – дейді Жоғарғы сот судьясы Аслан Түкиев.

Азаматтық процестік кодекстің жалпы ережесіне сәйкес тараптар тең. Сот талапкерге де, жауапкерге де бір­дей қарайды. Үлкен дәлелдер базасы­нан басқа, талапкер талаптардың процеду­ралық нысандарын әлі де сақтауы керек. Өтінішті, талапты дұрыс толтырмаса, құ­жат қоса берілмесе, жіберетін жерге жіберілмесе, іс бұзылады. А.Түкиевтің айтуынша, статистика бойынша 100 істің 85-і мемлекеттік органдардың пайдасына шешілуде.

– Әкімшілік әділет институты талап­кердің әлсіз жағын, яғни азаматтардың мемлекеттік органдар алдындағы әлсіз­дігін жоюға бағытталған. Судья заңды басшылыққа ала отырып, талапкерге мем­лекеттік органдарға қарсы дауларда шын­дыққа қол жеткізуге көмектеседі. Мұны дауларға өте әділ әрі адал көзқарас деп қарауға болады. Себебі іс жүзінде аза­маттар мемлекеттік органның монопо­лиялық билік жағдайын айналып өте алмайды. Азаматтар көршісімен дауласқан кезде келісімге келе алатын болса, мем­лекеттік аппаратпен дауласу кезінде бас­қа мемлекеттік органға жүгіне алмай­ды. Сот мемлекеттік органдарды өздерінің қызметтік міндеттерін тиісті түрде орын­дауға мәжбүрлейді. Мысалы, лицен­зиядан бас тарту заңды болса, онда сот заңды шешім қабылдайды. Егер мем­лекеттік органның лицензиядан бас тартуы негізделмеген болса, онда сот бұл бас тартудың күшін жояды, – деп түсіндірді Жоғарғы соттың судьясы.

– Еліміз нарықтық қатынастарға көш­кеннен кейін қоғамның түрлі салаларын­да туындаған даулардың кейбірінде азаматтар мемлекеттік органдармен, лауазым иелерінің шешімдерімен келіспей жатады. Өкінішке қарай, көп жағдайда жеке адамдардың мүддесі, құқығы сотта жо­ғары деңгейде қорғала бермейді. Оның себебіне тоқталсақ, құқықтық даулардың көбісі Азаматтық процестік кодекстің аясында қаралады. Яғни азаматтық-процестік заңнамаға сәйкес тараптар тең. Мемлекеттік орган, оның құқықтық аппараты, заңгерлер корпусы мен жеке адамдардың мүмкіндігін салыстыру қиын. Осы жерде теңсіздік туындайды, – дейді Жоғарғы соттың баспасөз хатшысы Айдос Сәдуақасов.

Орта есеппен алғанда, бізде 1000 адам­ға бар болғаны 1,4 жария-құқық­тық даудан келеді. Дамыған елдерде мұндай дауларды қараудың тәжіри­бе­сі қалыптасқан (1000 азаматқа орта есеппен 2-ден 5-ке дейін). Бұл цифрлар құқықтық реттеудің қолданыстағы мо­делінің латенттік сипатының жоғары және тиімділігінің төмендігін көрсетеді. Аталған санаттағы істердің келешегіне күмәнмен қарағандықтан, азаматтар сотқа жүгіне бермейді. Осындай жағдайды реттеу мақсатында ӘРПК қабылданды.

– Осы заңға сәйкес сіздің жер учас­кеңізге, төлемақыларға, берілуге тиіс ли­цензияларға қатысты мәселелер бойынша уәкілетті органмен немесе лауазымды тұл­ғамен арада даулар болған кезде, бұл істер азаматтық соттарда қаралады. Яғни азаматтық соттарда азаматтық-процестік заң нормасы аясында қаралады. Бұл тұрғыда судьяның қолы байлаулы. Осы мәселеде судья жеке немесе заңды тұлғаға көмектесе алмайды. Оның берген талап-арызының қателігін көріп тұрса да, оған жақтасуға, көмектесуге құқығы жоқ. Енді қолданысқа енгізілетін заңға сәйкес судьяның белсенді рөлі болады. Судья азаматтың талап-арызын дұрыстауға, оған құқықтық жағынан қолдау көрсетуге мүмкіндік береді. Атап айтқанда, бұл заң жеке адам мен заңды тұлғаның мем­лекеттік органға немесе лауазымды тұл­ғаларға қарсы өзінің құқығын дұрыс қолдануына зор мүмкіндік береді, – деді А.Сәдуақасов.

Кодексте әкімшілік сот ісін жүр­гізу үшін «соттың белсенді рөлі» деп ата­латын жаңа өміршең қағидат бекітіл­ді. Азамат мемлекеттік органның шеші­мі­мен келіспесе, сотқа талап-арызбен жү­гінсе жеткілікті. Бұл талаптар «мем­лекеттік органның кінәлілік презумпция­сы» қағидаты бойынша қаралады. Мем­лекеттік орган сотта өз шешімінің, әре­кетінің немесе әрекетсіздігінің заңды­лығы мен негізділігін дәлелдеуге тиіс.

Сот тараптар ұсынған дәлелде­ме­лермен шектеліп қалмай, дауды шешуде маңызға ие барлық мән-жайларды жан-жақты, толық әрі объективті зерт­тейді. Осылайша, сот өз бастамасы бо­йынша қосымша мәліметтер мен дәлел­де­мелер жинауға құқылы. Кодекске сәй­кес ауыртпалық түсіретін заңсыз акт шығарылған жағдайда оның күші мін­детті түрде жойылады, ал заңсыз әкімшілік актінің күшін жойған кезде әкімшілік рәсімге қатысушының сенім құқығын қорғау қағидаты назарға алынады. Бұл қағидат – қабылданатын әкім­шілік актінің заңды және дәйекті болуының кепілі.

Әкімшілік процестің жаңашылдық­тарына талап қою түрлері, сот талқы­лауының шектері және сот бақылауы да жатады. Әкімшілік сот өз шешімдерінің орындалуына қатаң бақылауды қамта­масыз етеді. Жауапкерден сот шешімін орындауға процестік мәжбүрлеу шарасы ретінде ақша өндіріп алу көзделген. Ол сот шешімі орындалғанға дейін бірнеше рет қолданылуы мүмкін. Сот шешімін орындамаған жағдайда жеке, лауазымды, заңды тұлға немесе оның өкілі көлемі 50-ден 100 АЕК-ке дейінгі соманы төлейді.

P.S. Бүгінгі таңда мемлекет пен азамат арасындағы даулар жалпы юрис­дикциялық, сондай-ақ экономикалық және азаматтық соттарда қарастырылады. Олар­дың барлығы 2021 жылғы 1 шілдеден бастап жаңа әкімшілік соттардың қарауына өтеді. Тиісінше, бұл соттар судьялардың қолданыстағы штат санын қайта бөлу негізінде құрылатын болады. Азаматтардың құқықтарын неғұрлым тиімді қорғау мақсатында республикада 21 жаңа әкімшілік сот құрылады. Олар­­дың 17-сі – облыс орталықтарында және 4-еуі Қаскелең, Семей, Жезқазған, Екібас­тұз қалаларында жұмыс істемекші.