Қарғыс жаудырған қарғалар...

Қарқылдаған, қап-қара құс санамызда сүйкімсіздіктің, сұмпайылықтың, қарғыстың, қара ниеттің символы сияқты қалыптасты. Тіпті «қарға» деген атаудың өзін құпия тылсыммен байланыстырып қа­рай­тын адамдар бар. Олар, әрине, оқы­мыстылар. Әйтпесе «ей, аспанда ұшып жүрген қара кітап» (М.Салық) деп сөз арнай ма? Ай­налып келгенде, бас­қаны қай­­дам, қазақ қарғаға бейжай қа­ра­майды, елеусіз қал­дыр­май­ды. Аулақтау жерде топталып алып, «сөйлесіп» отыр­ған қар­ға­ларды көрген қазақ «қар­қылдап жамандық шақыруын қарашы» деп қабағын тыржитып, күбірлеп өтеді қасынан. Ақын әрі жазушы замандасымыз Серік Сағынтайдың «Қарға» деген әң­гімесін қызығушылықпен оқы­ға­нымыздың бір себебі осы еді.

Қаламгер әңгімесіне көктен түскен төрт кітапта баяндала­тын ең ежелгі аңызды – Қабыл мен Әбіл оқиғасын өзек етке­німен, оқиға осы заманда өте­ді. Аңыз бойынша адамзат тари­хындағы ең алғашқы қанішер Қабыл мен әңгімедегі қарға өлтір­гіш Қабыл – параллель бейнелер. Адамзат тарихындағы ең ал­­ғашқы құрбандық Әбіл мен әңгі­медегі бала Әділ бейнесі парал­лель өрілген. Аңызда Ал­лаға атаған сапасыз дәні қабыл болмаған Қабыл дихан еді. Ал құрбандыққа шалған қош­қары қабыл алынған Әбіл малшы болатын. Сол оқиғада қыз­ғаныштан інісін өлтіріп қойған Қабылдың көзіне қарға түседі. Қарғаның өлген қарғаны жер қазып, көміп жатқанын көрген соң, інісін жер бауырына бере­ді. Ал Серік Сағынтайдың әңгі­ме­сін­дегі қарғалар обал-сауапты біл­мейтін, жүрегі қатты Қабыл­дың пәрменімен өлтіріліп, жерге көмі­леді.

Әңгіменің қысқаша мазмұны бойынша оқиғаны көзбен кө­ріп, жүрегінен өткізген бас кейіп­кердің Жәкесі жер сатып алып, оның көп бөлігіне күнбағыс, тебінгідей, тоқымдай, алашадай бөліктеріне қартоп, қияр, сәбіз егеді. Оның ауыр да мазасыз күндері күнбағыс күнге қарап өсіп, қауызындағы дәндер жетіле бастағанда басталады. Күнбағысты көздеген қарғаларды үркіту үшін ауылдағы үй-жайын құлыптап, отбасымен қос басына көшіп келеді. Жазушы қар­ғалардың күнбағысқа қонып алып, пісте шаққанын, Жәкесінің, балалардың сол кездегі көңіл-күйлерін  былай суреттейді: «Қо­на кетеді де, сол аяғына сал­­ма­­­ғын салып, оң сирағын ыр­­ғап-ырғап, сояу тырнағын ба­тыра құламастай жайғасады. Со­­сын төменге үңіліп, иіле ке­тіп шоқып ала бермек. Шырт ет­кі­зіп шаққаны кедейдің бит сыққанындай. Жер жаралып, су аққалы пісте шағып жүрген секілді. Кейде жанына тақап кел­сең, қып-қызыл көзімен ата қарап, «қғарққ» дейді де, аспанға аты­лады. Есіл еңбек рәсуә. Жәкем жыларман. Балалар шаршау­лы. Қарға қаптап келеді. Күн санап көбейетін тәрізді. Жеке-жеке топқа бөлініп ап, бәсекені қыз­дырып жүрген сыңайлы».

Расында өзен жақтан топтанып, қарақұрымданып ұшып келіп, егістіктен «нәпақа айырып» жүрген қарғалар бір отбасының есіл еңбегін рәсуа етіп, өздерін шаршатып, одан құтылудың амалын айтқан кісіге сыйлық бергізердей күйге жеткізеді. Сондай күндердің бірінде Жә­кеңнің досы Қабыл келеді егіс­тік басына. Ары қарай оқиға нағыз америкалық кинолардың сюжетіне ұқсап қоюланады, адамды мазасыздандырады, үрей­лендіреді, қорқытады. Ең бастысы, жанын ауыртады. Азап­пен өлтірілген қарғалардың ащы даусы құлағыңа келеді. «Қара қауырсындары шашыла, жұдырықтай ғана денелері қанға малшынған бейбақтар өзара бақұлдасып жатты-ау деймін. «Қғғ-ғарққ. Өлдім. Өлдім. Өлдім! Қарғыс атсын! Қарррр-ғғыс атсссын, адам атау­лыны! Қққққайдасыңдар, балапандарым? Өлдім!» деп, зарлады бір кәрі құзғын. «Қғғғаааа-ааа-ааааа! Қап! Қаррр-ғыс тіледім!» «Өлдім! Өлдім!» деп жыласты қарғалар. Үш жүз, үш мың, үш жүз мың жылдар бойы бойына жинап келген қаралы қарғыстар атылды қарғалардың жүрегінен. Тозақтың бар тұрғыны арқалаған аһ ұрған ажал зары төгілді қарғалардың үнінен».

Қарғаларды адам ойына кел­мейтін сұмдық әдіспен жазалап, олардың зар илеген ащы үнін басқа қарғаларды қорқыту үшін магнитофонға жазып алған Қа­был­дың әрекетін жазушы асқан шеберлікпен суреттейді. Санаңа сүйкімсіз құс ретінде орнаған байғұс құсқа деген аяушылық оянып, енді қарғаны көрсең, оның атына бірдеңе демек түгіл, кешірім сұрағың келетін сезімді бастан кешесің.

«Қарға» – тасқа қашап жазыл­ғандай бояуы қалың, әсері күшті, санаңда мөрленіп қалатын әңгіме. Топтанып ұшып, тегін олжаға дәніккен қарғалар, оларды жазалап өлтірген Қабыл, қарғалардың жерді тітіркендірген ащы даусынан үрейі ұшқан балалар, өкініш пен ызадан жүзі қарауытқан дихан, осы оқиғаларды баяндаушы бас кейіпкер, қысқасы бәрінің бей­несі көз алдыңда бір тізбекте тербеліп тұрады. Ауылдан қашық, өзен жағасындағы «тастанды» қу та­қырды заңдастырып алған Жәкеңнің егінін неге қарғалар басып алды? Ал оларды аяусыз жа­залаған соң, Сарыесікте қарға тү­гіл, басқа құстардың қалмауы ненің белгісі? Келер жылы суға кетіп өлген Әділ баланың денесі неге табылмады? Біздіңше, жазу­шының негізгі айтар ойы осы  үш сұрақтың тасасында тұр. Басқасын емес, тек Әділдің дене­сінің табылмай қалуының жауабын былайша түсіндіре аламыз.  Жо­ғарыда ескі аңызда, яғни Қабыл мен Әбіл оқиғасында екі қарға таласып қалып, біреуі екін­шісін өлтіріп, жерге көміп тастай­тынын айттық. Адамдардың өл­ген адамды көмуді дәстүрге ай­нал­дыруы осы аңыздан бас­тау алады. Егер марқұмның тәні жерге көмілмей қалса, оның ру­хы шат болмайды дейтін көне за­маннан келе жатқан сенімді ес­керсек, «Қарға» әңгімесінде Әділд­ің денесінің табылмауы –  қарғалардың қарғысымен тікелей байланысты. Яғни сол оқиғада ең көп қайғырып, азап шеккен бозым баланың бұл өмірдегі тал­қанының ерте таусылғаны аздай, тым болмағанда, өлген соң рухы да шат болмады, катарсис жағдайына жеткен жоқ...

«Қарға» әңгімесін оқып шық­­қан соң басымызға келген ал­ғашқы ойлар осы болды. Бас­тысы, жазушы бас кейіпкер кешкен сезім-күйлерді оқырманға төгіп-шашпай жеткізіп берген.