Еуразия ұлттық университетінде филология ғылымдарының кандидаты, түркітанушы ғалым Иманғазы Нұрахметұлының «От пен су» романының тұсаукесері өтті. Әйгілі ғұн патшасы Мөде қағанның тағдыр-талайын арқау еткен көркем туындыда аталған кезеңнің құқықтық-саяси портретіне талдау жасай отырып, наным-сенімі мен таным-парасаты жайында баяндайды.
Жиынға Еуразия ұлттық университетінің әлеуметтік-мәдени даму жөніндегі проректоры Дихан Қамзабекұлы, филология ғылымдарының докторы Мекемтас Мырзахметұлы, Досмұхамед Кішібеков, Серік Негимов, Рахымжан Тұрысбек, Абдулуахап Қара, Тұрсынхан Қайыркен, Габриель Магуаир, Серікзат Дүйсенғазы, Дәулеткерей Кәпұлы сынды белгілі қоғам қайраткерлері мен ғалымдар, студент-жастар қатысты.
Жиын модераторы Дихан Қамзабекұлы Мөденің мемлекетшілдігі мен елдің біртұтастығын қамтамасыз етудегі айқын ұстанымы жайында сөз қозғай келе, тарих тудырған тұлғалардың атқарған істері мен артына қалдырған өсиеттерін насихаттау маңызды екенін, осы ретте аталған «От пен су» романының тың туынды екенін атап өтті.
– Автордың айтуына қарағанда, бұл – ұзақ жазылған еңбек, көркем шығарма. Иманғазы Нұрахметұлының қаламгерлік ерекшелігі ескі тілді, ғұн дәуірінің тілін, содан қалған жұқаналарын өте жақсы біледі. Сөздікпен жақсы жұмыс істеген, ескі мұралардан көргені көп. Қытай жылнамаларындағы деректерді мүмкіндігінше қамтып, айналымға түсірген. Тілі көркем, жатық, түсінікті жеткізеді. Автордың мұндай тың тақырыпқа баруы қазақ тарихи романдарының негізін салушы Смағұл Сәдуақас, Ілияс Есенберлин замандарынан бүгінге дейін жалғасып келе жатқан сабақтастықты көрсетеді, – деген проректор туындының көпшілік қауымға аса қажет еңбек екендігін айта келіп, жиналған ғылыми қауым, ардагерлер кеңесі атынан айрықша алғыс білдірді.
Қазақтың ақсақал ғалымы Мекемтас Мырзахметұлы аталған еңбектің тұңғыш рет басылып отырған терең туынды екенін айта келіп, тарихи мәселелерді зерттеуде мұрағат қорларындағы тың деректерге қалам тартқан жазушының шығармашылық ізденіс жолындағы табандылығына айрықша ықылас-пейілін жеткізді. «Бұл – ерекше тақырып, себебі біз тарихқа бара алмадық. Кеңестік идеология шеңберінен шыға алмадық. Тұңғыш рет басталып отырған терең тарихтардың бірі деп қараймыз. Иманғазы менің қолымда тәрбиеленді. Ол аспирантурада оқып жүргенінде-ақ кемелдігін байқатқан. Мөде қаған туралы орысшасы бар, басқасы бар аздап естігеніміз бар еді. Бірақ Мөдеге ешкім тереңдеп бара алған жоқ. Бастамасы өте жақсы, автордың сөз саптауы ерекше», деген профессор тарихи туындының жанрлық ерекшелігі жайында айта келіп, теориялық байлам жасалып, таным елегінен өткізілуі тиіс еңбек екенін жеткізді.
Қаламгер Иманғазы Нұрахметұлы «От пен су» роман эпопеясының алғашқы кітабына Мөде Түменұлының балалық шағында бастан кешкен оқиғаларды арқау еткен. Жасөспірім Мөденің мәжбүрлі түрде жүз ұлысына аманатқа баруы, Сәндебіл қаласындағы өмірі мен жат жердегі жан ауыртар ахуалдан қалай азат болғандығы, билеуші топтар арасындағы тартыс-тайталас әсерлері нанымды суреттелген. Оқырманды байырғы дәуірге, көне дүниеге тап болғандай ерекше әсерге бөлейтін тамаша туынды жұртшылық жүрегіне жол табады деген сенімдеміз. Аталған роман ел тәуелсіздігінің 30 жылдығына, Ғұн мемлекетінің құрылғанына 2230 жыл толуына орай және түркі дүниесі мұраларын кешенді зерттеп отырған Еуразия ұлттық университетінің 25 жылдығына арналып отыр. Автор Иманғазы Нұрахметұлын аз-кем әңгімеге тартып, түркі жұртының тұғырлы тұлғасын арқау еткен еңбектің жазылу барысы жайында сұрадық.
– Романның негізгі ерекшелігі мен зерттеу тақырыбының өзектілігі неде?
– Халық қашанда өзінің тарихын білуі тиіс. Тарих тағылымынан сабақ алған халық келешегіне соншалықты сенімді болады. Ал тарихын білмеген халық тамырсыз ағаш секілді. 1988 жылдан бастап осы романға байланысты материалдар жинай бастадым. Содан бері жазып келемін, ескі тақырып, дерек аз. Ұзақ уақыт жазуға тура келді. Жетпеген тұстары да болуы керек, десе де қолда бар деректер негізінде жазып шықтым.
– Ізденіс барысында қандай дереккөздерді басшылыққа алдыңыз?
– Мұндағы мен пайдаланған архивтер мен деректердің көбі Қытай жылнамаларында қалған. Атап айтқанда бұрынғы, кейінгі «Ханнаманың» ғұндар тарауында сақталған деректер, халық өмірінде сақталған, көнеден жалғасып келе жатқан этнографиялық әңгімелер, сондай-ақ Тәңіршілдікке қатысты түркі халықтарының өмірінде сақталған діни сенімдері негіз етілді.
– Ал ауызекі әңгімелерді қалай жинастыра алдыңыз?
– Оны бұрынғы көне көздерден сұрастырып, ел арасынан жинастыруға тура келді. Ішінара жазылып қалғандары да бар. Өзіміздің Ш.Уәлиханов, Б.Базаровтың жазған еңбектерін айтуға болады. Бүгінгі тәңіршілдік дініне сенеміз деп жүрген туысқан халықтардың дүниетанымдық құндылықтары мен құлшылықтары кірістірілді. Әрине, олардың тәңіршілдігі баяғы сенім емес, буддизм мен христиан дінімен араласып кеткен. Біздің ислам дінімен астасып кеткен салт-дәстүріміз секілді. Арасында қанша жерден ислам дінімен араласқан күнде де біршама таза сақталған қазақ арасындағы тәңіршілдік деп айтуға болады.
– Мөде қағанның біздің тарихымыздағы маңызы турасында қысқаша айтып өтсеңіз.
– Мөде қаған біздің ғана емес, жалпы түркілердің тарихындағы өте маңызды тұлға. 26 тайпаның басын қосып үлкен империя құрған. Бұл кітаптың ерекшелігі бір жағынан Мөде қағанның өмірі, екінші жағынан көне түркі этнографиясы, көне сенімі, салт-дәстүрін толық қамтиды. Оқиғалар, адамдар арасындағы қарым-қатынастың түрлері, ерекшеліктері қамтылған. Ескіден қалған сөздерді жандандырып, тірілтіп пайдаланған болдық. Кітап 500 данамен ғана жарық көрді. Алдағы уақытта қайтадан шығарып, сатылымға қоямыз деп ойлаймын.
Әңгімелескен
Ая ӨМІРТАЙ,
«Egemen Qazaqstan»