Төлге толы Тайкеткен

Алқынбай жетсек те, шаңы көтеріліп жатқан жол өкпе-бауырымызды тәуір-ақ солқылдатты. Көліктің рөліндегі Сүйіндік ағайдан жердің жайын сұрап жатырмыз. «Охотзоопром» мекемесінің бас механигі. Ораза айттың алғашқы күніне дөп түскен сапарымыздың негізгі бөлігін күтіп отырғанымызда көліктер кілт тоқтай қалды. «Охотзоопромның» инспекторлары секіріп жерге түсті де, «келдік» деді. Өзара келісіп алғандай, дауыстары бірдей шықты.

– Кәне, киіктер?

Инспекторлар «әне, жайылып жүр» деп жолдың екі жағын нұсқайды. Ал бізге меңіреу даладан басқа ештеңе бай­қалмайды. Ақыры болмаған соң, бино­кльдерін ұсынды. Сонда ғана тұта­сып жатқан киіктерді көзіміз шалды. Бірақ олар алыста жүр. Демек, біз жеткен­ше, тағы да ұзап кетеді. Онда бұл жүрі­сіміз қай жүріс?! Киіктерді көре алма­сақ, несіне келдік?! Журналистердің жүзі­нен осы бір ойды оқыған инспектор­лар «соңымыздан еріңдер» дегендей белгі берді. Сүйіндік ағай бізді Арман Әбді­салықов есімді инс­пекторға тапсырды.

– Арманның соңынан еріңіздер. Бәрін түсіндіріп, көрсетеді, – деді жанашыр аға.

Инспектор Әбдісалықов

Жолдың екінші бетіне өтіп, кеудемізді салқын самалға төсеп, киіктер жайылып жүрген ойпаңға түстік. Біз жақындаған сайын жануарлар алыстайды. Зер сала қарамасаң, дұрыс көрінбейді де. «Мына түрімізбен ұзақ жүреміз-ау» деп қоямыз. Үнсіз келе жатқан Арман «айналаға емес, аяқтың астына қараңыздар» деп дүңк етті. Сол-ақ екен, инспектор еңкейіп әлденеге назар аударды. Енді байқадық. Киіктің төлі – құралай! Көзі жаутаңдап, бүрісіп жатыр. Алыстан іздегеніміз, аяқтың астынан табылды. Расында да, аңдамасақ топырақ түстес киік төлін аяқпен таптап өткендей екенбіз.

– Үсті әлі құрғамапты. Әлгінде ғана туған-ау. Әне енесінің шуы жатыр, – деді инспектор Арман Әбдісалықов төңірекке көз тастай қарап. – Қазір шамалыдан соң төлдің үсті құрғайды. Сосын аяқтанып, шауып кете барады. Жалпы, құралай туғаннан кейін бір сағат өтер-өтпесте аяқтанады. Одан кейін оны қуып жету мүмкін емес.

Сөйткенше болған жоқ, біздің назары­мыздағы құралай басын көтерді. Арман «қазір жүгіреді» деп айтып үлгергенше, киіктің төлі құлдыраңдап қаша жөнелді. Бұл оның қатарға қосылғаны.

Мұқият мән бере қарап едік, айналада киік төлдері толып жатыр. Әркім өз бетінше ізге түсіп, ілгері басып барады. Осы кезде инспекторлар қатаң ескерту жасады. Сөйтсек, құралайды қол­мен ұстауға болмайды екен. Ұстаған күн­нің өзінде оның өзіндік тәртібі бар. Осыл­айша, инспекторлардың инструкциясынан кейін киіктің төлін қолға алдық. Сүп-сүйкімді. Мөлтілдеген жанары жаныңды еріксіз баурайды. Тіпті суретке шырт еткізудің де сәті түсті.

– Олар енесін іздемейді. Киіктер бір-бірінің төлін емізіп, бауырына ала береді. Құра­лайдың далада жетім қалмайтыны да сондықтан. Жануар егізден туады. Жал­қы төл ертетіндері сирек, – деді Арман.

Құралайдың қызығына батып біраз жер жүріп тастаппыз. Кері бұрылдық. Амал не, ел ішінде даланың ерке жа­нуарын жауыздықпен қыратындар да бар. Осыны ойлағанымыз мұң екен, ішіміз әлем-тапырық күйге түсті.

– Әр жұмыстың өз қиындығы бар. Біздің жұмысты да оңай демес едім. Өйт­­кені браконьерлермен бетпе-бет келу өте қауіпті. Оның үстіне 2019 жыл­дың қаң­­тарында әріптес ағамыз Ерлан Нұр­ғалиевті браконьерлер жапан далада жазым еткен соң, жауапкершілік те, сақ­тық та күшейді. Үйдегілер де әркез алаң­дап отырады. Табиғатпен жанымыз бір бол­ғандықтан, міндетімізді мүлтіксіз орын­дауға тыры­самыз. Шүкір, қазір мекеме инс­­пектор­ларына жақсы жағдай жасалуда. Соңғы үлгідегі жол талғамайтын көлік­терді мініп жүрміз. Бұл техникалар бра­коньерлер мінетін көліктерден бірде кем емес. Әрбір инспекторда қызметтік қару, оқ өткізбейтін кеудеше, кісен бар. Жал­пы ауыл арасында жүрген адам браконьер бола алмайды. Өйткені бұған үлкен дайындық керек. Мықты көлік мі­ніп, мұз­­дай қаруланып, жанармай қорын жа­сақ­тап, арнайы дайындалған адамдар ғана осын­­дай қадамға барады, – дейді 26 жа­сар инс­пектор.

Бізбен әңгімелесіп келе жатқан Арман Әбдісалықов киіктер жайылып жүр­ген төңі­­ректегі Қима ауылының тумасы. «Охот­­­­­зоопром» мекемесіне былтыр орна­ла­­сыпты. Щучинскідегі Экология және туризм колледжін тәмамдаған. Таби­ғатты қорғау маманы.

– Саналы түрде таңдаған сала болған­дықтан, мамандығым да, жұмысым да ұнай­ды. «Охотзоопромға» жұмысқа тұ­ру­ды армандап өскен баламын. Бірақ бұл мекемеге орналасудың өз қиындығы бар. Екінің бірін ала бермейді. Тәжірибе талап етіледі. Сондықтан бұған дейін «Жасыл ел» бағдарламасы бойынша жұмыс істедім. Екі жарым жылдай «Бу­рабай» ұлттық таби­ғи паркінде еңбек еттім. Бес жылдық тәжіри­бе жинап, «Охот­зоопромның» мүшесіне айналдым. Қа­зір Нұр-Сұлтан қаласында тұрамын. 15 күн даланы мекен етеміз де, 15 күн демаламыз. Дәл қазір далалық жағ­дайда өмір сүріп жатқан жайымыз бар, – дейді Арман.

Даладағы «перзентхана»

Өнбес даудың бірі «Құралайдың сал­қыны» төңірегінде жиі туындап жата­ды. Бірі мұны киіктер төлдемей тұрып туады десе, енді бірі төлдеп болған­нан кейін келеді дейді. Біз осының мәнін сұрадық. Сауалды «Охотзоопром» меке­месі орталық аймақтық филиалының басшысы Достай Нұрбековке қойдық.

– Киіктің жаппай төлдеуі, төлін аяқ­тандыруы табиғаттың құбылмалы, сал­қын кезіне дөп келгендіктен бұл кезді «құра­лайдың салқыны», «құралайдың суығы», «киіктің лақ өргізбесі» деп атап кеткен. Ел ішінде бұл уақытта қасқырдың тісі қақсайды деген тәмсіл де бар. Расында, ма­мырдың орта тұсында қалың киімінен жеңіл­деп, жылымық ауаға бой үйрете бас­таған жұртты бір тоңдыратын қоңыр сал­қын күндерді «Құралайдың салқыны» деп атау­дың өзіндік мәні бар. Халық ұғы­мында бұл – мамыр айының екінші жартысынан басталып, он шақты күнге созылатын дауылды қара суық, құбылмалы күндер. Адамға да, малға да жайсыз қара суық түсіп, ызғырық жел соғады. Тіпті кей жерлерде қар да жауады. «Құралайдың салқыны» деп аталатын себебі бұл кезде киіктер төлдеп, құралайының кіндігі түседі. Әрі жануарлар төлдер кезде желге қарсы жүгіреді. Сол кезде олар төлдеуге қабілетті болады. Бұған табиғаттың тылсым күшімен соққан қатты суық жел жәрдемдеседі. Киік өзінің лағын осы мерзімде өргізеді. Яғни, «құралайдың салқынында» жел тұрып, жаңа туған лақ желге қарсы жүгіріп, тынысын ашып, тез аяқтанып кетеді, – деді ол.

Бұған құралайды алғаш көрген біз де көз жеткіздік. Өйткені, орнынан құлдыраңдап тұрған киік төлінің желге қарсы жүгірген сайын тыңайып, ширай түскені бәрімізді таң қалдырған болатын.

Біз жүрген төңірек Тайкеткен деп ата­лады. Бұл – Ақмола облысы Жақсы ауда­нының аумағы. Достай Нұрбековтің сөзіне сенсек, бұл алқапта шамамен 70 мыңға жуық киік жүр. Біз барған күні, яғни 13 мамырда жануарлардың шамамен 30 мыңы төлдеп болған.

– Бұл төңіректе жүрген киіктердің жаппай төлдеуі 12 мамыр күні түстен ке­йін басталды. Апта соңына қарай төлдеу кезеңі толық аяқталады. Бұйыртса, 60 мың­дай киік төлдемек. Былтыр киік санағы жүргізілуі керек еді. Алайда пандемияға байланысты бұл шаруа осы жылға ше­ге­рілді. Жуырда тікұшақтың көмегімен киік санағы ұйымдастырылды. Оның қоры­тындысы алдағы уақытта жарияланады. Дегенмен, біздің долбарымызша, киік саны біршама өсті. Бұл жүргізіліп жатқан жүйелі жұмыстың жемісі. Яғни, техникалар жақсарды. Инс­пекторлардың қолында қару бар. Броконьерлерге тағайындалатын жаза да күшейтілді. Қазір мұндай қадамға барғандар 6 жылдан 12 жылға дейін сотталады, – деді Достай Нұрбеков.

Д.Нұрбековтің айтуынша,  «Охотзоо­пром» мекемесінің ор­талық аймақтық филиалына төрт облыс қарайды. Бұлар – Павлодар, Ақмола, Қостанай және Қарағанды облыстары. Мекеменің міндеті – киіктерді бақылау, көбеюіне жағдай жасау және броконьерлерден қорғау. Жыл басынан бері бұл аймақта броконьерлік шабуылдар орын алмаған. Ал былтыр 8 қыл­мыстық іс қозғалыпты.

– Тайкеткен киіктердің жылда жаппай төлдейтін жері. Әзірше олардың төлдеуі­не адамдар да, өзге жыртқыштар да кедер­­гі келтіріп жатқан жоқ. Киіктер де іргедегі егін егетін шаруашылықтарды мазалаған емес. Бұлар бұл аумақта біржола тұрақтап қалмайды. Уақыт өте келе оңтүстікке қарай қоныс аударады. Қараша айында киіктер­дің жаппай күйек кезеңі басталады. Біз тұрған Тайкеткенді өз ішімізде «перзентхана» деп те атаймыз. Бұл жер киіктердің төлдеуі­не өте қолайлы аумақ әрі оты да қалың, нәр­лі, – дейді «Охотзоопром» ме­ке­­месі орта­лық аймақтық филиалының жетекшісі.

Айта кетейік, киіктердің дүниежүзілік популяциясының 90 пайыздан астамы Қазақстанды мекендейді. Мұнда Бет­пақ­дала, Орал және Үстірт секілді киік­тердің үш популяциясы бар. Біз барған Тай­кет­кендегі жануарлар Бетпақдала популя­ция­сына жатады.

Журналист Джоанна

Бұдан кейін инспекторлар мекен ете­­тін көшпелі камаздар тұрған жерге бардық. Бұл – табиғат қорғаушыларының түз­дегі «үйі». Қысы-жазы осында тұрады. Инс­пекторлардың далалық жағдайда­ғы тұрмысымен жақын таныстық.

– Көшпелі «камаздарда» барлық жағдай жасалған. Ас-суымыз ағыл-тегіл. Бірақ жапан түзде жұмыс істеуге әркімнің жү­регі дауалай бермейді. Десе де, бізде жү­ректі жігіттер жетерлік. Олардың өзге­лерден басты ерекшелігі – табиғатқа бей-жай қарамайды. Қазір қатарымыз кілең жас­тардан құралған. Олардың мұндай маман­дыққа қызығушылық танытатыны қуан­тады, – дейді ардагер инспектор Мұса Жылқайдаров.

Бір қалтарыста бізбен бірге еріп барған ағылшын журналисі Джоанна Лиллиспен де дидарласудың сәті түсті. Сапар барысында оның қазақша түсінетінін аңғарған едік. Айтуынша, оны жануарлар дүниесі қызықтырады екен. Киіктің төлін де алғаш рет көріпті.

– Қазақстан киіктерге ерекше қам­қорлық жасап отыр. Бүгін осыған тағы бір мәрте көзім жетті. Бұл жағынан Қа­зақстан өзге мемлекеттерге үлгі бола ала­ды. Даланың сұлу жануарын келер ұр­паққа аман-есен жеткізу керек. Инс­пекторлардың еңбегін ерекше атап өткім келеді. Қазақстанның киіктерді қорғау тәжірибесі халықара­лық оқырмандарға да қызықты деп ойлай­мын, – дейді Eurasianet.org сайтының журналисі Джоанна Лиллис.

Шынында да, инспекторлардың еңбе­гін бөле-жара атап өткен дұрыс. Қысы-жазы тыным таппай табиғатты қорғайтын жандарға жақсы жағдай жасалуы қажет. Әсіресе, олардың еңбекақысы жоғары болуға тиіс. Оларды ынталандырудың бірден-бір жолы сол. Алайда қазір инс­пек­торлардың алатыны аса көп емес. Айлық көлемі 80 мың теңгеден басталып, қыз­меткердің дипломы мен еңбек өтіліне байла­нысты өзгеріп отырады. 15 күн­дік іс-сапарға қосымша ақы төленеді. Бұ­дан бөлек, броконьерлердің жолын кескен жағдайда берілетін қомақты сыйақы бар. Әрине, мұның бәрі аздық етеді. Оны инс­пекторлардың жүзінен де аңғардық.

Іңір түсе даланың шаңын көкке көте­ріп, астанаға апаратын күре жолға түстік. Сапар­дан ал­ған әсерімізді жарыса айтып келеміз. Оңа­ша бір ойға батқанда оқушы күнімізде жат­таған Сырбай Мәуленовтің:

Түсті шықтар шөптерге,

Жауатындай қар, түрі.

Соғады әр жыл көктемде,

Құралайдың салқыны – деп бастала­тын өлеңі еске түсті.

Ақмола облысы,

Жақсы ауданы