НЬЮ-ЙОРК. 2019 жылғы маусымда Facebook батыл мәлімдеме жасады. Бір жыл ішінде жаңа әлемдік валюта – Libra-ны іске қосатынын хабарлады. Жоспар бойынша трансшекаралық операцияларда ұлттық валютаға балама ұсынылып, банк қолданбайтын миллиардтаған адамға арналған төлем желісі жасалуы тиіс еді. Дижитал ақша негізін қатаң сақтаған Libra-ны Швейцариядағы қауымдастық шығаруы керек-тұғын. Сондай-ақ ұлттық валюта себетінде сақталып, дербес елдерге тәуелді болмауы тиіс еді.
Бірақ көп ұзамай Facebook оған қызығушылығын азайтты. Содан бері Libra-ның атауы Diem болып өзгертілді. Оны шығаратын эмитент ұйым Швейцариядан АҚШ-қа көшті. Сөйтіп АҚШ-тың банк ережелеріне сәйкес жетон шығару үшін Silvergate банкімен серіктестік құрды. Рим валютасының атын иемденіп, Цезарь Августың бейнесінде бастаған жоба көп ұзамай Ла-Джолладағы корпоративтік кеңсе саябағында орналасқан онлайн-қаржылық қызметтер платформасының бір бөлігіне айналды.
Libra-ның тез өсіп, жедел құлдырауы әлемдегі алып күштерге қарсы тұру әрекетінің әлсіз әрі жоспарсыз жүзеге асырылғанын көрсетеді. Бұдан бөлек, валютаның тағдыры шабуылдаушыларға және қорғаныстағыларға қарсы тұруға дайын, қабілетті коалиция құрудың маңыздылығын көрсетеді.
Он жылға жуық айтылып келе жатқан цифрлы валютаны Facebook пен Libra ойлап тапқан жоқ. Сондай-ақ олар төлем жүйелерінде жаңа жетістіктерге жете алмады. PayPal сияқты компаниялар жиырма жылдан астам уақыттан бері қолданыстағы банктік инфрақұрылымның тасасында жүріп, баламалы жүйелер құрып келеді (әрі оларды қолдану арқылы). Мұндай тәсіл оның артықшылығы да, кемшілігі де еді. Осындай қадам арқылы реттеушілердің назарына түспей, жаңа платформалардың кеңеюіне мүмкіндік берді. Сонымен қатар оларды бұрынғы институттарға тәуелді етіп, көшірмесін жасауды жеңілдетті.
Нарыққа кеш қосылған Facebook өзінің салыстырмалы түрде артықшылығын пайдаланып, 2,3 миллиардтан астам қолданушысы бар цифрлы платформа ретінде цифрлы валютаны жүзеге асырудан үміттенді. «Тұрақты ақша» ұғымына сүйенген Libra тұрақты, орталық банктер сенім артатын елдер шығарған валюта қоржынына бекітілуі керек еді. Оның құны фунт-стерлингтің, АҚШ долларының, еуроның, Сингапур долларының және жапон иенінің орташа бағасына сай келуі тиіс-тұғын. Тіпті аталған елдердің юрисдикциясы жүрмейтін ұйым тарапынан шығарылса да.
Реттеушілер жылдам және қатаң түрде әрекет етті. Бірнеше аптаның ішінде АҚШ Конгресінің екі палатасында да осыған қатысты тыңдаулар ұйымдастырылып, бүкіл әлемдегі саясаткерлер өздерінің келіспейтіндіктерін білдірді. Мемлекеттер басшылары тез арада біртұтас майдан құрып, өздерінің ақша егемендігіне қауіп төндіретін бүкіл мәселені мұқият тексеруге уәде берді. G20-ға мүше мемлекеттердің бәрі кіретін Қаржылық тұрақтылық кеңесі қолданыстағы нормативтік-құқықтық базаны тексеріп, Libra және басқа да өршіл жаһандық қаржы түрлеріне тойтарыс беруді үйлестіре бастады.
Жалпы, дұшпан секілді көрінетін еш нәрсе түрлі мүддедегі тараптарды біріктірмейді. Libra-ның амбициясына әлемдегі жетекші экономикалық державалар төзбеді. Facebook-тың бас директоры Марк Цукерберг Қытайдың жаһандық цифрлы төлем жүйесін дамытуға деген күш-жігері туралы қаупін айтып, жеңілдік беруді сұрағанымен, әлемдік державалар иілген жоқ.
Facebook жобадан бас тартуға мәжбүр болды. Ең бірінші, Libra қауымдастығы негізгі мүшелерін жоғалта бастады. Visa, Mastercard және PayPal кеткеннен соң, мәселе түсінікті еді. Тіпті мүшелердің жалпы саны көбейсе де, ештеңе өзгермеді. Нарық пен саяси мәселелерді жеңілдету үшін Facebook қауымдастықтан бас тартуы керек еді. Одан кейін Libra-ның атауы Diem болып өзгертілді. Кейінгісі авторлық құқық мәселелеріне тап келді.
Diem қауымдастығы осы айда Швейцариядан АҚШ-қа қоныс аударатынын жариялаған кезде, IV Генридің 1077 жылы Каноссаға жасаған әйгілі жорығы еске түсті. Генри Рим империясының императоры екеніне қарамастан, қорлыққа ұшыраған-ды. Ол қыста Альпіден өтіп, Рим Папасы VII Григорийден кешірім сұраған. Оған дейін император Генри Папаның жарлығына қарсы шығып, епископтарды өзі тағайындаған еді.
Генридің Рим Папасымен келісуіне неміс патшалықтарының өзара мәміле жасауы әсер еткен. Есесіне, Рим Папасы Генриді шіркеуден аластап, басқа патшалардың сеніміне күдік келтіріп, егер кешірім сұрамаса, император Генриді қолдаудан бас тартуға шақырды. Одақтастары ыдырай бастағанда оның Рим Папасынан тізерлеп тұрып кешірім сұраудан басқа амалы қалған жоқ.
Facebook-тың бас тартуы соншалықты драмаға толы болған жоқ. Ісқағаздарын ауыстырып, басқа реттеушілермен келіссөздер өткізіп, Оңтүстік Калифорнияға көшуге қажеттің бәрі жасалды. Әйтсе де, Генри мен Григорий арасындағы зайырлы және діни билік арасындағы күрес тарихы қазіргі таңда билікке ұмтылатындарға үлкен сабақ болады. Бәрінен бұрын, мемлекеттік егемендіктің тәжі саналатын ақшаға қол созу – қауіпті іс. Егер мұндайға батылдық жасасаңыз, сіз және әріптестеріңіз қарсы тұратын күштен тәуелсіз екеніңізге көз жеткізуіңіз керек. Сондай-ақ бастамаңызды қолдайтындар бас тартуға кіріскен кезде жобаңыз құрдымға кетпеуін қамтамасыз етуге жететін қаражатыңыз болуы тиіс.
Ақша саясатын басқаратындар да Libra оқиғасынан сабақ ала алады. Жердегі мәселені шешуде билік әрқашан даулы, сондықтан әрқашан уақытша. Бәсекеге түсетіндер үнемі дайын отыратындықтан, оны басқарып үйренбегендер соңында шегінуге мәжбүр.
Катарина ПИСТОР,
Колумбия заң мектебінің салыстырмалы құқық профессоры, The Code of Capital: How the Law Creates Wealth and Inequality кітабының авторы
Copyright: Project Syndicate, 2021.
www.project-syndicate.org