Субсидия: Біреуге бар, біреуге зар

Осы аптадағы Мәжілістің оты­рысында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев тағы да осы мәселеге тоқталды.

«Субсидияны тұрақты беруге қатысты мәселе жиі көтеріледі. Мен бұған дейін субсидиялау тәсілдерін қайта қарау қажеттігі туралы тапсырма берген бола­тынмын. Бұл жұмыс қысқа мерзім ішінде атқарылуы керек. Біз суб­сидия алуды жеңілдетуге, оның қолжетімді болуын және ашық­тығын қамтамасыз етуге тиіспіз», деді Президент.

Шынында да, мемлекеттен берілетін субсидия артында тірегі бар ірі шаруашылықтарға ғана арнал­ғандай. Ал үні ін түбінен құмы­ғып естілетін шағын шаруа­шы­лықтарға мұндай сый көп жағ­­дайларда бұйыра бермейді. Демек, ауыл шаруашылығы саласына берілетін субсидия ашық әрі әділ бөлінбейді. Мұны «Шопан ата» ұлттық қой өсірушілер қауым­дастығының төрағасы Алмасбек Садырбаев та растап отыр.

– Субсидия – ауыл шаруашы­лығы саласындағы ең өзекті мә­селе. Мәжіліс отырысында Мем­лекет басшысы атап өткендей, мал тұқымын асылдандыруға берілетін субсидия ашық әрі әділ үлес­тірілуі керек. Сондықтан бұл саладағы ашықтықты қамтама­сыз ету маңызды. Ол үшін шаруа­ларға субсидия алудың әдіс-тәсіл­дерін үйрету керек, – дейді А.Са­дырбаев.

Расымен, ауылдағы ағайын мал ұстауға мәттақам болға­ны­мен, қағаз-құжатқа келгенде мү­діріп жатады. Субсидияға қол жеткізе алмаудың бірден-бір себе­бін содан іздеген де дұрыс. Екібастұздық жас кәсіпкер Дәу­лет Мәуеновтің пікірінше, ша­руа­лардың көбі құжат ісіне немқұрайлы қарағандықтан, өз несібесінен айырылып отыр.

– Екі жыл бұрын шаруа қо­жалығын аштым. Сондағы аң­ғарғаным, көбіміз мемлекеттік қолдау шараларынан бейхабар екенбіз. Мен жастығымның ар­қасында жұлынып жүріп азды-көпті субсидияға қол жет­кіз­дім. Ал кейбір шаруалар құ­жат жұмыстарымен жүгіруге құ­лық­сыз немесе бюрократиялық ке­дергілерден әбден шаршаған. Олар істің жайын толық түсіне бермейді. Жергілікті атқарушы билік өкілдері түсіндіруге тырыспайды. Өзара үйлесім жоқ. Сондықтан қолын бір сілтеп бас­таған ісін орта жолдан тастай салатындар несібесінен қағылады. Ал ебін тапқан шаруалардың есебі түгел. Айтпағым, шаруалар арасында түсіндіру жұмысын жандандыру керек. Олардың сауатын арттыру маңызды. Сонда ғана олар өзгелерге жем болмайды. Біздегі үлкен проблеманың бір ұшы осында жатыр, – дейді Д.Мәуенов.

Қостанайлық кәсіпкер Алек­сандр Бородиннің пікірінше, ауыл шаруашылығын қолдауға арналған мемлекеттік бағдар­ла­маларды әзірлеуге бірінші кезекте аграршылардың өзі қаты­суы керек. Шаруалардың қаты­суын­сыз жа­зылған жобалардан шикі­лік­тің көп шығатыны да сондықтан.

– Субсидия берудегі негізгі мақсат – шаруалардың ауыл шаруашылығы тауарын өндіруге жұмсайтын шығынын азайту. Сондықтан субсидияны өткізілген өнімнің көлеміне берген дұрыс. Әйтпесе, қолдау шараларының көбі шаруаларды айналып өтіп жатыр. Мемлекет субсидияны көбірек бөлгенімен, ақшаның басым бөлігі шаруаларға емес, техника, гербицид, тыңайтқыш сататындарға тиіп жатыр. Ал суб­сидия берудегі негізгі мақ­сат бұл емес. Мақсат – ауыл ша­руа­шылығы тауарын өндіру­ші­лерді қолдау. Мәселен, бұрын тыңайтқыштарды субси­диялаудың ыңғайлы әрі тиімді жүйесі жұмыс істеді. Фермер оларды тікелей зауыттан белгі­лен­ген бағамен сатып алатын. Содан кейін ғана Ауыл шаруа­шылығы министрлігі өндірушіге субсидия төлейтін. Бүгінде тыңайт­қыштарды толық құнын төле­мейінше ала алмайсыз, – дейді «Зуевка» ЖШС-нің директоры А.Бородин.

Оның айтуынша, субсидия­лардың тиімділігі ашықтық болған кезде ғана көрінеді. Сондықтан субсидиялаудың қарапайым әрі ашық схемасы қажет.

– Мысалы, өсімдік шаруа­шылығы үшін бір ғана субсидия түрін бекітуге болады. Яғни субсидия өнімнің сатылған көлеміне қатысты «Астық саттым – субсидия алдым» деген қарапайым ғана қағидатпен берілсе. Ал мемлекеттен берілген ақшаны қайда жұмсайтынын фермердің өз еркіне қалдырған жөн. Техника ма, тыңайтқыш па, әлде тұқым сатып ала ма, ол әркімнің өз еркінде, – дейді ол.

Субсидия – жемқорлықтың «заңдастырылған» түрі. Қазір қоғамда осындай пікір көп айтылады. Оған негіз де жоқ емес. Сыбайлас жемқорлыққа қар­сы іс-қимыл агенттігінің ресми дерегінше, 2021 жылдың 11 айын­да елімізде 1 576 сыбайлас жем­қорлық қылмысы тіркелген. Оның басым бөлігі Нұр-Сұлтан, Алматы, Шымкент қалаларында, сондай-ақ Түркістан, Шығыс Қазақстан және Жамбыл облыс­тарында тіркелген. Салалық тұр­ғыдан тарқата айтсақ, ауыл шаруа­шылығы, білім беру, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық, әлеуметтік қамсыздандыру және денсаулық сақтау салалары «алда тұр». Сыбайлас жемқорлыққа 1 280 адамның қатысы бары әшкереленді. Оның 159-ы түрлі деңгейдегі басшылар.

Мемлекет қаржысы ауыл ша­руашылығы саласында көп ұрланған. Бұл салада 960 қылмыс тіркеліпті. Олардың жартысынан астамы, яғни 54 пайызы субсидияны талан-таражға салуға қатысты істер. Соңғы бес жылда субсидияларға шамамен 2 трлн теңге бөлінген. Өкінішке қарай, оның көп бөлігі діттеген жерге жұмсалмапты.

– Фермерлер өтінімдерді қабылдаудың қашан басталатыны туралы ақпарат қолжетімсіз дейді. Бізге түскен шағымның көбі осы­ған қатысты. Субсидиялар «кім үлгерді, сол алды» қағидаты бо­йынша әділетсіз бөлінеді. Ал өтінім­дерді қабылдау мерзімі қара­жат бөлінген күнге тікелей байланысты. Демек, қаражаттың қашан түсетіндігі туралы инсай­дерлік ақпарат сатылуы мүмкін. Салдарынан субсидияны белгілі бір топтар ғана алады. Шаруалар өтінім беретін Qoldau жүйесінде кезекке тұрудың ашықтығы қам­тамасыз етілмеген. Бұдан бөлек заң бойынша өтінім беруге қа­тысты қызметтердің бәрі тегін болса да, түптеп келгенде осы үшін ақша алатындар бар. Себебі нор­мативтік база қиындатылып жазылған. Оны қарапайым фермер түсінбейді. Осы күнге дейін субсидиялау қағидаларына 47 рет өзгеріс енгізілген. Бірақ жаңа нормаларды түсіндіру жұмыстары бірде-бір рет жүргізілмеген, – дейді Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің төр­ағасы Марат Ахметжанов.

Оның пікірінше, субсидиялау жүйесінде сыбайлас жемқорлық тәуекелдері жоғары. Ал субси­дия үлестіретін ақпараттық жүйе­лер қылмыстық схемаларға сәйкестендіріліп жасалғандай.

– Мемлекеттік бағдарлама­ларды әзірлеу кезінде ғылыми, экономикалық аспектілер еске­рілмейді. Бұл сыбайлас жем­қор­лық схемаларын құру үшін керек секілді. Олардың нысаналы индикаторлары, ең алдымен, нәтижеге емес, оған дейінгі процестерге бағдарланған. Ба­қы­лаудың жоқтығы да осыдан бас­талады. Субсидияларды тиімді пайдалануға Ауыл шаруашылығы министрлігі де, әкімдіктер де жауап бермейді, – дейді ол.

Айтпақшы, бүгінде Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі субсидияны талан-тараж­ға салған тұлғаларға қатысты 62 қылмыстық іс қозғап, тергеу жұ­мыс­тарын жүргізіп жатыр. Бұл айс­бергтің көзге көрінген бір ұшы ғана.

Жаңа Үкіметтің кеше өткен алғашқы отырысында Ауыл ша­руашылығы министрі Ербол Қа­рашөкеев агроөнеркәсіптік кешенге қатысты қабылданатын жүйелі шаралар туралы баяндады. Оның ішінде субсидиялау жүйесі де қамтылған. Министрдің айтуынша, субсидия алушылардың нақты индикативтік көрсеткіштерге қол жеткізуін реттейтін норма ен­гізіледі. Қазіргі уақытта ұсы­ныс­тарды агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік қолдаудың тиім­ділігін арттыру жөніндегі жұмыс тобы қарап жатқан көрінеді.

– Жұмыс топтарының қоры­тын­дылары бойынша өңір­лерден, салалық одақтар мен қауым­дас­тықтардан, жұмыс тобы мүше­лерінен агроөнеркәсіптік кешенді субсидиялаудың жаңа жүйесіне қатысты көптеген ұсыныс пен ес­керту келіп түсті. Олар жүйе­лендіріліп, негізді ұсы­ныс­тар мен ескертулер субсидиялау жүйесін пысықтау кезінде еске­рілетін болады. Алдағы наурызда субсидиялау жүйесін жетілдіру бойынша түпкілікті өзге­рістер топтамасын Үкіметтің қарауына енгіземіз. Бұдан бөлек министрлік субсидиялаудың бірыңғай интеграцияланған мем­лекеттік ақпараттық жүйесін әзір­леді. Ақпараттық жүйенің көр­сетілетін қызметтері субсидия алушылар үшін тегін болады. Ол Ақмола облысында қанатқақты режімде тестілеуден өткізіледі, – деді Е.Қарашөкеев.

Түйіндей келе айтарымыз, шаруалардың ауыл шаруашылығы саласындағы субсидиялық сая­сат­қа деген сенімі тым төмен. Алдымен сол бір сенімді қайтар­ған абзал шығар. Ол үшін субсидия­лаудың ашық та әділ жүйесі керек. Шаруалардың негізгі талабы да – осы.