Біржан салдың суреті қалай салынды?

Әнші бейнесінің өмірге келуіне атсалысқан адам сал­дың жамағайын туысы Қарта Қаңтарбайұлы деген адам екен. Бұған дәлел жазушы Сә­бит Мұқановтың ұлттық мұ­рағат қо­ры­на өткізген дүниелерінің ішінде Қар­та Қаңтарбайұлының жазушыға жазған хаты сақталыпты. Сонда бы­лай делінген: «...мен Бір­жанның суретін сал­дыруды ойланып, сурет салатын өнерпаздарға ақылдасып, ертеден таныс адам, суретші Қастеев Әбіл­хан жолдасқа тапсырып едім. Әбілхан жолдас еңбек етіп, уәдесін орын­дап, салдың суретін салып берді».

Осы орайда, Бір­жан сал­дың суре­ті қа­лай салын­ды, нені бас­шы­­лыққа алды дегенге тоқталсақ, тағы да Қ.Қаң­­­тар­байұлының де­ре­­гіне жүгі­не­міз. Бұл адам өзінің естелігінде Біржан салдың екі ұлы Теміртас пен Қалкен екеуі­мен бірге өсіп, біте қай­насқаны жайлы айтылады. Салдың үлкен ұлы Теміртас әкесі өлгенде сегіз-тоғыз жастағы бала екен. Әкесі дүниеден өт­­кен бұл шаңы­рақта  бір ат, бір бие, екі сиыр, он­шақты қой ғана қа­лыпты. Теміртас 1916 жы­­лы майданның қара жұ­мысына алынады.

Жоғарыдағы Қ.Қаң­тар­­байұлы және Алма­тыдағы Құрманғазы атын­­дағы кон­церватория доценті, өнер­танушы Ха­би­долла Тас­танов пен зерттеуші Алтын Кете­геновалардың жаз­ға­нына қарағанда, Біржан­ның үлкен ұлы Теміртас нағашы жағына тартқан, дене бітімі ірі, ұзын сида бойлы, кең маңдайлы екен. Бі­ле­тіндер оны анасы Әпіш­тен аумайды дейді. Ал сал­дың әйелі Әпіш ұзын бойлы, ашаң жүзді, кең ойлайтын, ақыл­ды адам болыпты. Бір­жан сал бір өлеңінде:

Үш кезге бойың жеткен биік аршын,

Үш жүзден таңдап

алған ғашық жарсың,

– дегеніне қарағанда, әйелі ажарлы адам бол­ғаны анық.

Ал салдың екінші ұлы Қалкен орта бойлы, жү­зі арайлы, қағы­лез жі­гіт бо­лыпты. Қ.Қаң­­­тар­байұлы жазушы С.Мұ­қа­нов­қа жазған хатында: «Қалкенді көрген жұрт «Ойпырым-ай, мына баласы салдың аузынан түсіп қалғандай екен-ау... Дене бітімі, бет ажары, қа­сы мен қабағы, ерні, мұрны, бойына дейін салдан аумайды», деп таңыр­қағанын талай естідім», дейді. Соған қарағанда, Қалкен әкесінен аумайтын болған.

Бірақ бұл адам 1930 жылдары дүниеден өт­кен. Әйелі басқа адамға тұрмысқа шы­ғып кеткен. Бұл әйелді 1962 жы­лы өнертанушы Ха­би­долла Тастанов тауып сөйлесіп, атасы Біржан сал туралы көп дүние жазып алған. Осы сапарында Хабидолла ағамыз Теміртастың суретін тауып әкелген. Бұл сурет кейін академик Ахмет Жұ­бановтың кітабына кірді.

Жоғарыда айтқаны­мыз­дай, Қ.Қаң­тарбайұлы Біржан салдың суретін салдыру үшін Қалкеннің фотосуретін іздеп, бұ­рынғы Көкшетау облысы Еңбекшілдер ауданы Степняк ауылына бар­ған. Бұл 1962 жылдың жазы. Қысқасын айтқанда, Қал­кеннің суретін көп ізде­ген. Енді үмітін үзіп, не істерін білмей қиналып тұр­ғанда сол ауылдың байырғы тұрғыны Ев­докия Евсеевна Бирюкова дейтін орыс әйелі 1924 жылы Қалкенмен бір­ге түскен екі бөлек фото­суретін әкеліп ұстатады.

Осылай фото қолына тиген Қ.Қаң­­тар­байұлы суретші Қас­теевке келе­ді. Енді суретті салушы Ә.Қастеевтің естелігіне үңілейік: «Бір­жан салдың суретін салу үшін бас­­­ты бірнеше шартқа жүгіндім. Біріншіден, салдың бет әлпе­ті баласы Қалкеннің суретінен аумауы керек. Екіншіден, жасы 35 пен 40-тың арасында болғаны жөн. Бұл уақыт – әншінің дәурені жүріп, се­леулі даланы әнімен тербеп тұрған, керемет кезі. Үшіншіден, суретте сал-серінің барлық сипаты көрініп тұруы шарт. Қолында үкілі дом­быра, сәні мен салтана­ты жарасқан ерекше киім үлгісі дегендей»... («Әбіл­хан аға» жинақ, Алматы, 1994 жыл, 70-бет).

Ал мұндағы Біржан сал­дың суре­тіне қараңыз. Ба­сында үкілі кәмшат бөрік. Қолында үкілі домбыра. Жа­сы 40-тар шамасында өнері асып-тасып сабасы­на түскен, әнінің қыры мен сыры қатар толысқан, мү­шеленген құр аттай қылпып тұр. Осы суретті салу бары­сында атақты «Біржан – Сара» айтысында Сара­ның айтатын:

Кәмшат бөрік,

күлдері белбеуі бар,

Көк торғын шапанды

адам қарсы жүрді,

– деген тіркесті суретке айна­лыр­ған. Одан кейін Бір­жан салдың өмірі мен шы­ғармашылығын зерттеген адамдар: «Біржан ән салғанда мойнына ақ тор­ғын орамал орап алатын» дегенді елден естіп, көп жазыпты. Сол себептен, суретте салдың мой­нында ақ торғын орамал салынған. Дүлдүл әнші өзі туралы:

Баласы Қожағұлдың

Біржан салмын,

Ешкімге зияным жоқ

жүрген жанмын,

Кісіге өзім деген

бас имеймін,

Өзім әнші, өзім

сал кімге зармын,

– дегеніндей, салдың Сара қызбен айтысы әм­бебап туынды ретінде қазақтың өнер тарихына шегеленді. Атақты композитор Мұқан Төлебаев өзінің «Біржан – Сара» операсында әншінің шығармаларын толық пайдаланды. Сондай-ақ 1941 жылы атақты Зи­новий Ком­панеец «Қа­зақ рапсодиясы» атты халық оркестріне әнші­нің «Жамбас сипар» әнін арқау етсе, Е.Бру­силовский өзі жазған операларына Біржан әндерін пайдаланды. Соңында танымал қылқалам шебері Әбілхан Қастеев әншінің суретін салып, оның бей­несін тірілтті.