Жаһандық жылынудың салдары ауыр

Пиреней түбегіндегі AEMET ұлттық ауа райы агенттігі Twitter-дегі парақшасында осы күні ауа райы күрт ысығанын хабарлады. Сондай-ақ Испанияның 10 аймағында жоғары темпера­тура сақталатынын мәлім­деді. Агент­тіктің болжамы шын­дық­қа жанасады. Өткен жұ­мада Ан­далусияның Джан қала­сында температура 40 градусқа дейін көтерілді. AEMET-тің мәлі­меттеріне сүйенсек, Джан­дағы орташа температура жылдың осы мезгіліндегі қалыпты температурадан 16 градусқа жоғары. Ал Испанияның басқа жерінде температура жылдағыдан 7 градусқа ысыған.

Ауа райының күрт қызуы жал­ғыз Еуропамен шектелмейді. Шар­тараптың басқа бөліктерінде де күн қатты ыси бастады. Мәселен, қазіргі таңда Пәкістан мен Үндістанда кезекті аптап ыс­тық­тың болу ықтималдылығы 100 есеге жоғарылаған. Сарап­шылардың мұндай пікір айтуына 2010 жылдан бастап аталған өңірдегі ауа райының әр 3 жыл сайын ысынуы әсер еткен екен. Синоп­тиктердің айтуынша, ал­дағы күндері Үндістанның сол­түс­тік-батысында ауа тем­перату­расы жоғары деңгейге жетуі мүмкін.

Кейінгі апталарда Пәкістан мен Үндістанның кей жерлерінде температура көтерілгендіктен, мектептер жабылып, егінге за­қым келіп, тұрғындар үй­леріне тығылды. Осылайша электр жарығын тұтыну да күрт артты. Пәкістанның Синд провин­циясындағы әлемдегі ең ыстық қалалардың бірі Якобабадта өткен жексенбіде 51 градус Цельсий және сенбіде 50 градус тір­келді. Үндістанда жексенбі күні ел астанасы Делидегі темпе­ра­­тура 49 градустан асып кетті.

Күн жыл он екі ай ыстық болатын Африка, Оңтүстік Америка секілді құрлықтар туралы айтып жатудың өзі артық. Ондағы температура әдеттегіден әлдеқайда жоғары. Мұның басты себебі – климаттың жылынуы. Кейінгі елу жылда әлем күрт жылынған. НАСА-ның мәліметіне сүйенсек, XIX ғасырмен салыстырған­да Жер­дегі орташа температура 1 гра­дусқа көтерілген. Мәсе­лен, 2010 жылдан бері әлем бес рет рекордтық деңгейде көтеріл­ген. Ғалымдар мұның негіз­гі себебі көмірқышқыл газы мен газ­дар­дың ауаға көптеп шы­ғарылуы екенін айтады.

Көмірқышқыл газының ауа­ға көптеп таралуы мұхит суына әсер етіп, соның салдарынан те­ңіз мар­жандары азайып, онда мекендейтін жәндіктердің ізім-ғайым жойылуына әкелді. National Geographic деректеріне қарағанда, Тынық мұхиттағы бірнеше үлкен маржан рифі жо­йылып кеткен.

Климат өзгеруінің салдарынан мәңгі мұз құрсанған ай­мақ­тағы су да жылына бастады. Там­шы тас теседі дегендей, судың мү­жімейтін нәрсесі жоқ екені бел­­гілі. Арктика мен Антарк­ти­да маңындағы жылын­ған су мұз­дық­тарды бұрынғыдан да жыл­дам еріте түсті. Бастапқыда аз-аз­дан кертілген мұз бүгінде кесек-кесегімен опырылып жатыр.

1980 жылдан бері Арктикада 2,5 миллион шаршы шақырым мұз еріп кетті. Бұл шамамен Қазақ­станның аумағына тең. National Geographic зерттеу­ші­лерінің мәліметтеріне сүйенсек, 2050 жылға қарай Арктикада 520 мың шаршы шақырым мұз ғана қалуы мүмкін.

Антарктида да жаһандық жы­лынудың зардабын тартып отыр. Қазіргі таңда ондағы мәңгілік мұз­дар үгітіліп, еріген су мұхит­қа құйылып, теңіз деңгейі көтері­ліп келеді. Ақ құрлықта жүр­­гіз­ген зерттеуде мәңгілік мұз­дар­­дың астын теңіз сулары үң­гіп жатқаны анықталды. Жа­ғдай осылай жалғаса берсе, ақ құр­лық­тағы мұз жабыны еріп, тү­гелдей мұхитқа құйыла­ды. Мә­селен, алда-жалда Антарк­тида­­дағы Туэйтс мұздығы түгел­дей ерісе, әлемдік теңіз деңгейі 1 метр­ге көтеріледі екен. Ал мұн­дай жағдайда Еуропадағы бірқа­тар қала су астында қалуы ықтимал.

Бұл аз десеңіз, қазір шарта­рап­тың түкпір-түкпірінде құрғақ­шылық белең алып, көптеген су қоймасы тартылып, ауыл ша­руашылығына орасан зиян ке­ліп отыр. Ғалымдардың пайым­дауынша, жаһандық жылыну осы қарқынмен жалғаса берсе, ғасыр соңында азық-түлік тап­шылығы туындауы мүмкін.

Климат өзгеруі мұхиттың арғы бетінде де қатты білінеді. АҚШ-тағы ең үлкен су қоймасы Мидтің арнасы тартылып барады. Қазіргі таңда жасанды көлдегі судың көлемі 31 пайызға дейін азайған. Бұған дейін су қой­масын толтырып келген Ко­ло­радо өзені жаһандық жылыну салдарынан бұрынғыдай сар­қы­рап ақпайды. Жасанды көлге құятын суы да азайған. Мидтің тартылуы салдарынан бұған дейін көл астында саналған жерлер қатқақ топыраққа айнала бастапты. Тіпті, су қоймасының жағалауынан бұған дейін суға кеткен адамдардың денелері де табылды.

Жалпы, Мид Колорадо өзені­­­нің бойында Аризона мен Нева­­да штаттарының түйіс­кен жерін­де орналасқан. Су қой­ма­­сын жасау үшін Хувер дам­ба­сы­ның құрылысы өткен ға­сырдың 30-жылдары жүргізіл­ген-ді. Содан бері онда су түге­сіл­­ген емес. Қазіргі таңда су қой­масы­ның маңызы зор. Ол Ари­зона, Калифорния және Нева­да штаттарын сумен ғана қам­та­масыз етіп, сонымен қатар атал­ған штаттарға қажетті электр энер­гия­сын өндіреді. Әдетте дамба толы болғанда өндірілген тоқ 8 мил­лион тұрғынды қамтуға жете­тін. Бірақ судың азаюы электр энер­гиясы өндірісінің баяулауына әкелді. Соның салдарынан Мид­тің өндіріс көлемі 25 пайызға кеміген.

Жер-жаһанның түкпір-түкпірі су тапшылығын әлдеқашан сезіне бастады. 2018 жылы Оңтүс­тік Африка Республикасындағы қуаңшылық кезінде Кейптаунда тіршілік нәрі мүлдем таусылуға шақ қалды. Бұрын-соңды мұн­дай­ды көрмеген шаһар билігі су­ды пайдалануға жаппай шектеу қой­ды. Құдай сақтап, дер кезінде жаң­быр жауып, африкалықтарды бір апаттан аман алып қалған-ды. Әйтсе де сол жылғы қуаңшылық салдарынан өңірге 400 миллион доллар шығын келді.

McKinsey-дің деректеріне сүйенсек, 2030 жылы әлемдегі өзен бассейндерінің көлемі 10 пайызға, 2050 жылы 25 пайызға тар­тылуы ықтимал. БҰҰ есептеуі бо­йынша әлем халқының төрт­тен бірі 2050 жылға қарай су тапшылығын сезінуі мүмкін. Ал Әлемдік банк «тіршілік нәрінің» тапшылығы 2050 жылға қарай әлем экономикасының ішкі жалпы өнім өсімін 6 пайызға азайтады деп болжам жасайды.

Су мәселесі Орталық Азияны да айналып өтпейтіні түсінікті. Естеріңізде болса, былтыр еліміз­де қуаңшылық болып, кей өңірде аспаннан бір тамшы тамбады. Жауын-шашын аз түскен қыс пен көктемнен соң аптап ыстық бас­талды. Соның салдарынан жем-шөп түгесіліп, жылқылар мен ірі қара қынадай қырылғаны бар.

Әлем бұл мәселеде қол қусы­рып қарап отыр деуге келмес. Бірнеше рет климаттың өзгеруіне жол бермеу мақсатында түрлі келісімдер қабылдады. Жаһандық жылынуға қатысты соңғы келісімге Парижде өткен кон­ференцияда қол жетті. Фран­ция астанасында жасалған келі­сімге сәйкес, мүше мемлекет­тер 2020 жылдан бастап көмірқыш­қыл газын ауаға шығару көлемін азайтуы тиіс. Сондай-ақ бес жыл сайын мемлекеттер өздеріне қойылған міндетті қаншалықты орындағаны туралы мәлімет беріп отырады. Сондай-ақ жиын­ға қатысқан елдер Жер-Ананың орташа жылыну температурасын 2 градустан асырмау туралы келісім жасасты. Өз кезегінде бұл құжат Киото келісімін алмастырады.

Көптеген мемлекет «Париж келісіміне» сәйкес өз міндет­теме­лерін орындауға кірісті. Франция 2040 жылдан бастап елдегі бүкіл бензин және дизельмен жүретін көліктерге тыйым салынатынын мәлімдеді. Сондай-ақ 2022 жылдан бастап электр энергиясын өндіру үшін көмір пайдаланбау­ды жоспарлап отыр. Норвегия 2025 жылдан бастап жанар-жағармаймен жүретін көліктерге тыйым салса, Голландия мұндай қадамға 2030 жылы баруды жос­парлаған. Қазірдің өзінде «Қыз­ғалдақтар еліндегі» ұлттық темір жол қызметі толықтай жел энергиясынан қуат алады.

Дегенмен жаһандық жылынумен күреске енжар қарайтындар жетерлік. Қайбір жылы АҚШ-тың экс-президенті Дональд Трамп «Париж келісімінен» шығып, әлемді бір шулатқаны есімізде. Бразилия билігі Амазонка­дағы тропикалық ормандарды отауын тоқтатқаны үшін әлемнен өтем­ақы сұрайды. Яғни жасыл ж­е­­лекті көбейтудің орнына, оны жой­­­мағанын басқаларға мінде­т­сініп отыр.

«Париж келісімін» орындау мақсатында Еуропалық одақ атом энергиясы мен газды «жасыл өнім» санауға келіспек. Қазіргі таңда бұл мәселе Еуропалық пар­ламенттің қарауында жатыр. Гер­мания секілді бірнеше мемлекет қарсы болғанына қарамастан бұл құжат қабылданады. Ендеше әлем­нің дамыған елдері саналатын Еуропалық одақ мемле­кет­тері де жеңілдің астымен, ауырдың үстімен жүретін жолды таңдады. Мұндайда экономикасы көмірге байланған дамушы елдерге қандай дау айтарсың?..