Қазіргі таңда мамандық кәсібімізге ғана емес, өміріміздің өзіне айналып бара жатқандай. Себебі кәсіпсіз күн көру қиын. Көп адам мамандықты дұрыс таңдамағанның кесірінен дені дұрыс жұмыс таба алмай, болмаса мамандығы бойынша қызметті алып кете алмай, абыройсыздыққа ұшырап жатады. Әрі-беріден соң, өзі ұнатпайтын салада грант үшін ғана оқитындар, оқығандар жетерлік. Мұндайда мемлекеттің қаржысы далаға кеткенмен тең. Осындай олқылықты болдырмау үшін қайтпек керек?
«Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасы төрт жылдан бері Оқу-ағарту министрлігімен бірлесіп, жоғары оқу орындарының Білім беру бағдарламаларын бағалау бойынша рейтинг жүргізіп келеді. Бағалау үшін 105 жоғары оқу орны бойынша 2 мың сараптамалық қорытынды жасалыпты. Рейтинг 19 критерий бойынша жүргізілді, оның ішінде түлектердің жұмысқа орналасу деңгейі мен орташа жалақысы, жұмыс іздеу ұзақтығы мен бағдарламалардың өзектілігі бағаланған. Сол рейтингтің былтырғы нәтижесіне сүйенсек, жұмысқа орналастырудың орташа көрсеткіші 77,7%-ды құрады. Бұл 2019 (74%) және 2020 жылғы (71%) деңгейден 6,7%-ға артық. Түлектерді жұмысқа орналастыруды талдау кезінде 2020 жылғы тамыздан бастап 2021 жылғы шілдеге дейінгі әрбір айға аударылған зейнетақы төлемдері ескерілген екен.
Жарайды, жұмысқа орналасу деңгейі жылдан-жылға артып келе жатыр делік. Бірақ сол түлектердің барлығы бірдей дипломы бойынша жұмыс істеп жүр ме? Мәселе осында болып тұр.
«Атамекен» ҰКП жанындағы Адами капиталды дамыту департаментінің директоры Азамат Бисенбаев «Ауыл шаруашылығы» бағытында оқу бітіргендердің небәрі 7 пайызы мамандығымен жұмыс істейтінін жеткізді.
«Мамандық бойынша жұмыс істейтіндердің үлесі «Денсаулық сақтау» бағытында 70%, «Педагогика» бағыты бойынша 51%-ды құрады. Ал «Құрылыс» бағытында бітіргендердің 34%-ы және «Ауыл шаруашылығы» бағыты бойынша тек 7%-ы мамандығы бойынша жұмыс істейтіні анықталды. Көп жағдайда талапкерлердің кәсіби бағдарлау деңгейі жеткіліксіз болғандықтан, мамандық таңдауға келгенде қиындықтар кездеседі. Білім алушылар арасында жүргізілген сауалдама нәтижесі көпшілігінің мамандықты грант болғаны, ата-анасының немесе достарының кеңесі бойынша таңдағанын көрсетті. Жоғары оқу орнына тапсырар алдында сол мамандықты бітіргеннен кейін қай жерде жұмыс істей алатыны, қандай маман болып шығатыны туралы хабардар болмаған», дейді А.Бисенбаев.
Департамент директорының айтуынша, биылғы Білім беру бағдарламаларының рейтингі аясында жоғары оқу орны мен мамандықты таңдау бойынша облыстардың, Нұр-Сұлтан, Алматы және Шымкент қалаларының 11 сынып түлектері мен олардың ата-аналарына, жалпы 18 496 адамға кеңес берілген. Соған қарамастан, жұмыс берушілер жас мамандарды түгелімен жұмыспен қамтамасыз етуге дайын бола алмайды. Себебі кәсіптік-техникалық, жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру бағдарламаларын iске асыратын ұйымдардан жыл сайын бір мезгілде 200 мыңнан аса түлек диплом алып шығады.
«Сондықтан түлектерді бір мезгілде емес, жылына бірнеше кезеңге бөліп шығарған дұрыс. Осы әдіс шет мемлекеттерде, сонымен қатар КИМЭП университетінде қолданыс тапқан. Мысалы, «Ауыл шаруашылығы» мамандығын тәмамдаған түлектер қаңтар-ақпан айларында диплом алса, наурыз айында басталатын егу жұмыстарына бірден кірісіп кетер еді. Сол сияқты қызмет көрсету, туризм мамандықтары бойынша дипломды сәуір-мамыр айларында тапсырса, жаз мезгілінде басталатын қызу жұмыс маусымына дөп келуші еді. Ал құқықтану, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар, экономика, қаржы және т.б. жас мамандарды жыл көлемінде біртіндеп нарыққа шығарған дұрыс. Жас мамандардың диплом алу мерзімін жұмыс берушілермен келісу қажет», дейді «Атамекен» ҰКП өкілі.
Рейтинг нәтижесіне сәйкес ауыл шаруашылығы саласына даярланған мамандардың диплом бойынша жұмыс істеу көрсеткіші төмен екені айтылды. Сондықтан біз аталған салаға маман даярлайтын оқу орындарының бірімен байланысқа шықтық. С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің Академиялық мәселелер жөніндегі департамент директоры, профессор Қарлығаш Сарбасова мектеп пен университет арасындағы байланысты нығайтқанда ғана оқушылардың кәсіби бағдарлану көрсеткіші жақсаратынын жеткізді. Оның ойынша, бұл дипломымен жұмыс істемейтін мамандардың қатарын азайтуға септеседі.
«Шын мәнінде жоғары оқу орны мықты маман даярлауды талапкердің құжатын қабылдаудан емес, мектептермен тығыз байланыс орнатудан бастауы керек. Себебі мектеп түлектерінің мамандықты дұрыс таңдауы оларға оқушы кезінен, әсіресе соңғы сыныптарда кәсіби бағыт-бағдар беруге тікелей байланысты. Жасыратыны жоқ, мектеп бітіргелі отырған кейбір түлектерден қандай мамандық таңдағанын сұрасаң, мүдіріп қалып жатады. Мұның бірден-бір себебі – ақпараттың аздығы. Жыл сайын жоғары оқу орындарындағы білім саласына түрлі өзгеріс енгізіледі. Жаңадан кафедра ашылып, жаңа білім беру бағдарламалары іске қосылады. Әрбір жоғары оқу орнында болып жатқан жаңалықтарды мектеп бітірушілер толық біле бермейді. Сондықтан университеттер орта білім беретін оқу ошақтарымен тығыз байланыс орнатуы қажет. Мысалы, мен мамыр айының алғашқы онкүндігінде Қарағанды облысындағы шағын қала, аудан, ауыл мектептерін араладым. Ондағы жоғары сынып оқушыларына С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінде даярланатын мамандықтардың ерекшелігін, білім бағдарламалары жөнінде жан-жақты түсіндіріп, болашақ талапкерлердің сұрақтарына жауап бердім. Көптеген оқушы оқу орнындағы түрлі мамандықтарға қызығушылық білдірді. Осындай ақпаратты өзіміз таратпасақ, көзбе-көз түсіндіріп айтпасақ, түлектер көп нәрседен хабарсыз келеді», дейді Қ.Сарбасова.
Спикердің көзқарасына қарағанда, оқушыларды, мектеп түлектерін сұраныстағы мамандықтар туралы ақпаратпен көбірек құлақтандыру қажет. Айталық, аталған жоғары оқу орнында оқытатын «Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы» білім беру бағдарламасының түлектері еңбек нарығындағы сұранысқа ие болғандықтан жұмыссыз қалмайды. Олардың көбі екі айдан соң жұмысқа кіріп кетеді.
«Қазіргі жас буын талғампаз, өздері оқығысы келетін университетке қояр талабы жоғары. Мектеп оқушыларымен кездесу кезінде осыған көз жеткізгендей болдым. Дегенмен бәрі бірдей алдағы бес жылдығын жоспарлап, ойлай алады деп айту қиын. Сол себепті ЖОО даярлаған мамандарын жұмыспен қамтуға деген жауапкершілікті де арқалай алғаны жөн. Және мектеп түлектері мен жоғары сынып оқушыларын да, олардың мамандық таңдауға ықпал ететін ата-аналарын да осы бағыттағы мәліметтерге мән беруге шақырамын. Бұл ретте жоғарыда аталған «Атамекен» ҰКП-ның объективті рейтингіне зер салуға болады. Мәселен, осы рейтинг нәтижесіне сәйкес біздің университет Білім берудің үш сатысы бойынша (бакалавриат, магистратура, докторантура) түлектердің жалпы жұмысқа орналасуы 89%-ды құрайды. С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетін бітірген түлектерді жұмыспен қамтамасыз ету үшін мамандарды шаруашылық субьектілердің тапсырысы бойынша даярлау әдісі енгізілген. Биылғы оқу жылында дуалды оқыту аясында 45 ұйым іске қосылды. Міне, нақ осындай дерекке көз салған дұрыс. Себебі бір мамандықты кейде бірнеше оқу орны даярлауы мүмкін. Сондайда университеттің қандай жұмыс берушілермен байланыста екенін білу керек», дейді профессор Қ.Сарбасова.
Жоғарыда сарапшы айтқандай, елімізде бір мамандықты бірнеше ЖОО оқытады. Бұл өз кезегінде маман даярлауда бәсеке тудыратын шығар. Дегенмен тіл мамандарын даярлауға бейімделген университеттің кәсіби химикті қалыптастыруға қаншалықты қауқары жетеді? Дәл осындайда грант үшін оқитын студенттер ғана емес, грант үшін оқытатын ЖОО көп пе дейсіз.
Еліміздегі саны көп, сапасы жоқ университеттердің санын қысқарту туралы Қ.Тоқаевтың тапсырмасы нақ сондай ЖОО-ға қатысты жалғасуы қажет-ақ. Өйткені мұндай университеттер жұмыссыз мамандардың қатарын көбейтеді.
Дегенмен «Атамекен» ҰКП рейтингінде көш бастап тұрған ЖОО арасында да өзі бейімделген бағытынан бөлек мамандықтарды оқытатын университеттер бар. Айталық, М.Нәрікбаев атындағы КАЗГЮУ университеті – заң саласының мамандарын даярлайтын беделді оқу орындарының бірі. Десе де университет аударма, психология, бизнес саласына да кадр даярлайды екен. Нәтиже қандай?
Осы аталған ЖОО-ның «Жұмысқа орналастыру, мансап және практика» бөлімінің менеджері Гүлзат Қанатқызы қанша жерден кей жас мамандар өз дипломымен жұмыс істеуді қаласа да еңбек нарығындағы сұраныс рөл ойнайтынын айтады.
«Бізде былтыр 2021 жылы бакалавриатта 52 студент, оның ішінде «Аударма ісі» бойынша 25 студент, «Туризмді» 23, «Психологияны» 4 студент бітірді. Ал магистратура бойынша 12 студент «Аударма ісі», 8 студент «Бизнес-психология» мамандығын тәмамдады. Жұмысқа орналастыру орталығы ретінде біз барлық студентпен етене байланыс орнатып отырамыз. Оларды жұмысқа орналастыруға, ниет-тілектерін білуге міндеттіміз. Әр студент бізге өздері қай салада жұмыс істегісі келетінін, не қалайтынын емін-еркін айта алады. Мысалы, бакалавр дәрежесін алған «Аударма ісі» мамандығының студенттері диплом бойынша жұмыс істемейді. Біз сол студенттерден сауалдама алдық. Көбі өз-өздеріне жұмыс істейді. Бұл қалай? Қазіргі таңда фриланс ұғымы жастар арасында танымал болып кетті. Яғни олар клиенттермен қашықтан жұмыс істегенді құп көреді. Ал магистр дәрежесі бола тұра «Бизнес-психология» мамандығын бітіргендердің көбі мамандық бойынша жұмыс істемейді. Өйткені нарықта бизнес-психологтерге сұраныс аз», дейді Г.Қанатқызы.
Сарапшының пікірінше, студенттердің болашақ мамандықтары жөнінде ойын білу үшін міндетті түрде сауалдама жүргізу керек. Мұндай сауалдама 1-2 курс студенттерінен де алынуға тиіс. Неге? Себебі оқып жатқан мамандықтары ұнай ма, ұнамай ма, соны мейлінше ертерек білу қажет. Ұнамаса, бұл мәселені шешуге университет тарапынан қандай көмек көрсеткенін қалайтыны жөнінде де сол сауалдама арқылы білуге болады. Және тәжірибеге міндетті түрде көп мән берген дұрыс. Сонда студенттердің қалауына қарай көмек көрсету, жағдай жасау жақсы нәтиже береді. Қазақстандағы үрдісті қарап отырсақ, көбі теорияға көңіл бөледі де, ал практикаға барған кезде қиналып қалады. 2-3 курс кезінен бастап студенттерді өндірістік практикаға жіберген жөн. Өндірістік практика уақыты неғұрлым ұзақ болғаны тиімді. Бұл – студенттерді болашақ кәсібіне баулудың ең пайдалы жолы.