Шипалы сулар шежіресі

«Судың да сұрауы бар» деп тәпсір­леген дана халқымыздың әдет-ғұрпында суға деген ерекше ілтипат бар. Оны мақалынан да, мәнді мәдениетінен де аңғарамыз. Осыдан бес жыл бұрын елі­мізде «Қазақстанның қасиетті жер­лері» атты бағдарлама қабылданып, біраз жұ­мыс істелді. Әсіресе қасиетті Жетісу жерінде түрлі экспедициялар орын алып, табиғаттың құпиясын індетте зерттеді.

Өңірімізде емдік күші мол, табиғи киелі орындардың қатарына халық қастерлейтін, өсіп тұрғанына 700 жылдан асқан «Әулиеағаш» (Панфилов ­ауданы), «Мазар терек» (Ұйғыр ауданы), «Найзатапқан» (Панфилов ауданы), «Шиырбай бастаулары» (Кербұлақ ауда­ны), «Әулие бастау» (Көксу ауданы), «Қандағатай ара тұмасы», «Байжұман ата бастаулары» (Алакөл ауданы), аса тұзды «Рай көлі» (Ақсу ауданы) тағы басқалары жатады. Сондай-ақ бұл қатар­ға «Жаманты минералды бұлақтары» мен «Әлмерек ата бастауын» қоссақ артық етпес. Әлсіз минералданған бас­таулар қатарына «Жаманты минерал­ды бұлақтары», «Әулие бастау», «Там­шы бұлақ», «Байжұман ата», «Қан­дағатай ата», «Шиырбай» бастауларын), орта­ша минералданған бұлаққа «Най­затап­қанды», күшті минералданған жылы түріне Ескелді ауданындағы «Ем­су­ды» жатқызуға болады. Мұны бізге өлке­танушы-журналист Қажет Андас кеңінен баяндап берді.

Табиғи емдік киелі орындар ерте заманда ашық аспан аясындағы табиғи ғибадатхана қызметін атқарған. Оған «Найзатапқан», «Әулие бастау» ара­сандарының маңындағы биік жартасқа салынған аң бейнелі суреттер мен «Жа­манты минералды бұлағының» жанындағы үңгірдегі шағын мешіт дәлел болады. Өкінішке қарай, біз осыған дейін аталған қасиетті орындарды тек нанымдық тұрғыда түсіндіруге баса мән бердік те, оның суының емдік қасиеті туралы ақпараттарды ашып айта алмадық. Сондықтан жұрт ол жерлерді танымдық тұрғыда киелі деп қабылдап, табынушылық сипатқа ден қойды. Ал ғылыми тұрғыдағы адам ағзасына пайдалы тұстары сырт қалды.

«Жетісу жеріндегі жұрт көп біле бер­мейтін, білетіндер назар салып көр­меген «Найзатапқан», «Жаманты минералды бұлақтары», «Әулие бастау», «Рай көлі» сияқты табиғи киелі арасан суларынан сынамалар алып, талдау жұмысын жа­сауға мұрындық болдық. Сол жылдары жоғарыда аталған арасан көздерінен жалпы 12 сынама алып, «Жер туралы ғылымдар, металлургия және ­байыту ор­талығы» акционерлік қоғамының ұлт­тық ғылыми зертханасына жіберген едік. Аталған зертхана жапониялық заманауи жабдықтарды қолдана отырып, ғылыми талдау жасап берді», дейді Қажет Андас.

Оның айтуынша, Жетіжол (Бұғылы) тауындағы Жаманты өзенінің шатқа­лындағы Жаманты минералды бастауларын көнекөз қариялар Жаманты өзені шатқалында болған ескі қыстаумен байланыстырады. Оған келетін адамдар, ең алдымен, биіктігі 10-15 метрлік тік жар­тастағы үңгірде орналасқан мешітке барып намаз оқиды.

Ел аузында сақталған аңыздарға сәй­кес Жоңғар шапқыншылығы кезеңінде көптеген қазақ отбасы осы үңгірдің ішіне тығылып аман қалған деседі. Жазушы Есболат Айдабосын «Сүлік қара» хикаятында жоңғар шапқыншылығында жараланған қазақ сарбаздарының осы бұлаққа келіп емделгенін жазған.

Жаманты минералды бұлақтары­ның төрт минералды бастауының суы­на жүргізілген зертханалық талдау қо­­ры­­тындысына сәйкес, бастау суы ка­тион­­дық құрамына қарай калийлі-нат­­рий­лі-кальцийлі-магнийлі, ал анион­дық құрамына қарай сульфатты-гидро­корбонатты-хлоридті сулардың қата­ры­на жатады. Құрамында радонның болма­уына, фтор үлесінің рұқсат етілген сани­тарлық-гигиеналық шектен аспауына байланысты арасан суы ішуге жарайды. Арасан суында Менделеев кестесіндегі 11 элемент бар. Оның ішінде, әсіресе К, Na, Са, Mg көп кездеседі. Киелі арасандағы «Жүрек», «Бүйрек», «Асқазан» тұмалары суының химиялық құрамына жасалған салыстырмалы талдаулар әр бастаудағы химиялық элементтер үлесінің әртүрлі екенін көрсетті.

Атап айтсақ, «Жүрек» тұмасында қантамырлары мен жүрек қызметін, бұлшық еттің жиырылуын қамтамасыз ететін Mg, К, Na, Са, CI үлестерінің басқа екі тұмаға қарағанда біршама жоғары, сульфаттың үлесі төмен екендігі белгілі болды. Шипажайтанушы ғалымдар мен дәрігерлердің пікіріне сәйкес, магний, натрий, калий жүрек-қантамыр жүйесінің қызметін жақсартатындықтан аталған арасан суын ішкен адамдар сырқаты­нан жылдам айығады деген қорытынды шығаруға болады.

Панфилов ауданындағы Ынталы ауылының батысында 15 шақырым қашық­тықта Алтынемел (2 928 м) тауы­ның Қоңырөлең ойысына ұласатын тек­тоникалық жарықтар аймағында орна­ласқан «Найзатапқан» киелі арасаны бір-бірінен арақашықтығы 1-3 метрден аспайтын 10-12 тұмадан тұрады. Арасан көзінен минутына 5-6 литр су ағып шықса, ыстықтығы 16-210 С аралығында болады. Емделушілердің пікірі мен ғылыми дерекке сәйкес, «Найзатапқан» арасаны суының құрамындағы пайдалы элементтер адам ағзасының жалпы жағдайын нығайтып, барлық жүйенің жұмысын жақсартады. Зертханалық талдау нәтижелері «Найзатапқан» арасаны суының құрамында ағзаның жұмысын реттеуде ерекше орын алатын еріген микроэлементтер көп екенін көрсетті. Минералды су құрамында Na, Cl, K, Са иондары және карбонат пен сульфат­тың үлесі басым. Зерттеу нәтижелері ұсы­нылған үлгінің су сапасын бағалауға қойылатын талапқа сәйкес келетінін және емдік мақсатқа пайдалануға болатынын көрсетті. «Найзатапқан» суының денеге түскен жарақатты және бөртпе сияқты тері ауруларын емдеуге өте пайдалы келе­тіндігі ғылыми түрде дәлелденіп отыр. Ел аузында сақталған аңыздарға сәй­кес киелі табиғи емдік минералды суы­мен жоңғар шапқыншылығы кезінде жараланған қазақ жауынгерлері емделген. Кейіннен соғыстан қалған найзаның ұшы табы­луына орай жергілікті халық Найзатапқан атап кеткен.

Ерте заманнан киелі саналатын, емдік қасиеті бар, еріген минералдарға бай Рай көлі Балқаш ойысында, Ақсу өзенінің төменгі ағысында теңіз деңгейінен 351 метр биіктікте орналасқан. Беткі ­ауданы – 4 гектар, ұзындығы – 400, ені – 100, жағалау сызығының ұзындығы – 1 150, орташа тереңдігі – 2,6 метр. Көл құм жалдарының аралығындағы ойыс­та түзілген.

«Адам ағзасына пайдалы әсері бар алуан түрлі химиялық элементтерге бай әрі қасиеттері теңіз суына жақын бол­ғандықтан Рай көлі толассотера­пия­мен шұғылдануға мүмкіндік бере­ді. Жүргізілген зерттеу жұмыстары атал­ған көлдің минералдық және химия­лық құрамының қалыптасуына саяз­ды­ғы мен тұйықтығы, жазда буланудың ­қар­қынды жүруі күшті әсер ететінін көр­­сетті. Зертханалық талдау нәтиже­лері көрсеткендей, көл суы құрамы жағы­нан сульфатты-хлорлы-натрийлі сулар­дың қатарына жатады. Зертханалық талдаулар қорытындысына сәйкес, 1 литр суда 138-140 грамға дейін еріген минералды заттар бары анықталды. «Жер туралы ғылымдар, металлургия және байыту орталығы» акционерлік қоғамының Ұлттық ғылыми зертханасында жүргізілген спектрлік талдау нәтижесіне сай Рай көлінің суы мен табанындағы тұнбалардың құрамында Менделеев кестесіндегі 13 элемент бар», дейді Қ.Андас.

Өлкетанушының сөзіне сүйенсек, көл табанындағы тұнбаларда, әсіресе мыс, мырыш, стронций, хромның үлесі басым. Зерттелген сынама үлгісінің физикалық-химиялық қасиеттері шипажай мен физиоемдеуде қолданылатын емдік балшықтардың нормативті көрсет­кіштеріне сәйкес келеді. Рай көлінің табанына шөккен емдік балшықтың химиялық құрамында магний, кальций, натрий, мыс, хром, марганец ион­дарының және сульфаттың үлестері басым. Зерттеу нәтижелері бойынша ұсынылған үлгі су мен тұнбалардың сапасын бағалауға қойылатын талаптарға сәйкес келетіндіктен көл суын емдік-сауықтыру мақсатында пайдалануға болады. Халықтың шөлді алқапта орна­лас­қан шағын көлге емделу мақсатында көптеп келуі, оны киелі орын санауы құрамындағы химиялық элементтердің адам ағзасына жағымды әсер етуінен деген қорытынды шығаруға болады.

Суға шомылу кезінде адам иондан­ған көл бетінің ауасын жұтады. Соның нәтижесінде, жүректің жұмысы, тыныс алу түзеліп, адам ағзасына оттегі­нің келуі көбейеді. Ағзадағы зат алмасу үрдісі жақсы жолға қойылып, дене шы­нығады. Көл табанына шөккен тұнба­ның құрамында тұз, өсімдік шіріндісі, сондай-ақ оларды қорек ететін ұсақ ағза­лар терідегі рецепторларға, дәнекер тіндерге, ішкі секреция бездеріне әсер етіп, ағзадағы зат алмасу, регенерация үрдісінің жүруін реттейді, ауырсынуды басады.

Бүгінде ғалымдар зерттей келе, судың кішкентай түтікшелерге түскеннен кейін жасушалар арқылы жылжып, ғала­мат қысым тудыра алатынына көз­дерін жет­кізді. Соңыра, ылғал тиіп ұрық­тан­ған дәннің жер астында 400 есеге дейін атмосфералық күшке ие екені дәлел­денген. Қылдай нәзік бәйшешектің асфальт жолдың тас қорғанын қақ жарып өсіп шығатыны осындай әлеуеттің құдіретінен. Бұдан кейін судың қасиетін өзіңіз-ақ бағамдай беріңіз.

Қорыта келгенде, бүгінгі ғылым дә­лел­дегендей, адамның ағзасындағы су құрылымы оның туған жерінің өзен-көлімен айна-қатесіз бірдей. Тіпті еш­қа­шан өзгермейді де. Сондықтан біз­дің кіндік кескен топырағымыз бен ішкі бай­ланысымыз соңғы демімізге дейін сақталады. Отан ұғымы тек қана асқақтаған поэтикалық мәнге ие емес, нақты физикалық мазмұнға толы. Әлемде бірдей тұрғыдағы су жоқ. Осыны екшегенде, қасиетті ұлттық құндылықтарды елемейтіндерге туған жердің суын ара-тұра ішіп тұру керек пе деп ойлаймыз.

Жетісу облысы