Жұдырықтай ғана жүректен туған ән алыстарға аттанады. Құрлық асқаны былай тұрсын, ғасырлардан ғасырларға көшіп, адам рухымен бірге өмір сүре береді. Атақты Илья Жақановтың «Толағай» әні Жапонияның Токио қаласындағы әлем халықтары музыкаларының музейінде сақтаулы тұрғанын әнші Қайрат Байбосыновтың өзі айтады. 1990 жылдардың ішінде Сматай Үмбетбаев екеуін Жапонияға арнайы шақыртқанда, Қайрекең әлгі музейге осы әнді жаздырып кетіпті.
Абайдың Гетеден Лермонтовтың тәржімесі арқылы аударған «Қараңғы түнде тау қалғып» әні Германияның Ильменау қаласындағы немістің ұлы ақынының музей-үйінде үнемі шырқалып тұрады екен. Бұл әнді тыңдаған алман жұрты «Гете жарықтықтың осынау өлеңіне тап осындай әуен керек еді» деп таң-тамаша болысқан деседі. Гетеге бұл сөздің сарыны біздің дәуірімізге дейін өмір сүрген Алкманнан жеткенін айтсақ, таңды таңға ұрамыз. Әңгіме әйгілі «Толағай» хақында.
«Толағай» туралы Илья ағаның өзі керемет әңгімелейді. Кітабында да арнайы тоқталып жазғанын жеткізді ән тарихын. Өткенде Жаңаарқа топырағында сол ән туған Толағайдың бауырындағы Ералиев ауылына барсақ, ауыл тұрғындары «мынау Илья әнге қосқан Толағай ғой» дейді жайбарақат. Шыдай алмай төбесіне шықтық. Маңайында теңіз даланың толқындарындай мың құбылып жатқан адырлар арасынан ән ұшып жатқандай әуеге. 1982 жылдың қыркүйегінде Алматыдан еліне келген Ілекең жолда дауылдатқан қар аралас жаңбырда қалады. Әуелі Жаңаарқадағы Жеңіс (Түгіскен) ауылына ат басын тірейді. Онда аунап-қунап біраз жатып, Толағайдың бауырындағы сол кезде К.Маркс, қазіргі Ералиев ауылына барады ғой. «Қара суықтан өңі кете бастаған күзгі дала қайта көктеп, дүние тамылжып тұрған сәт еді», дейді ән авторы Ілекең. Сарғайған дүние қайта көктеп, дала маужырайтын мизам шуақтың кезі болса керек. Атажұрттағы елдің ықыласы, бозарған даланың қайта көктеуі композиторды ерекше толқытқаны шығар. «Қайыптың қара төбесіне» шыққанда аспан астында мұнартқан Толағай тау біткеннің төресі, жер біткеннің жәннаты болып көрінеді. «Толқытып Толағайдың мақпал түні, арманның кеткендей бір болмай шегі...» деп «Толағай» сонда келген дүниеге. Кейін сол ән туған жерден ауылға дейінгі аралықты есептесе, көлікпен 13 минутта жүріп өтіпті. «Он минутта аузыма осы ән түсті, қапаш-құпаш қолымды сермеген соң» демей ме Абайдың Ақылбайы? Бұл да сол меженің ар жақ-бер жағын шамалап тұр. Әннің қалай туғанын автордың аузынан естіген біздің есімізге қазақ даласындағы осы бір ғаламат түсті.
Сонда Илья Жақановтың көзіне алыстан менмұндалаған Көнек шоқысы түспей, Толағай аудартыпты назарын. Сол Толағайдың басына бізді өткенде Ақселеу Сейдімбектің асынан соң Қасымхан Ғалым атты журналист бауырымыз шығарғанда көрдік. Айналасы анық көрінетін төбенің биігінде екі бірдей қорым дөң болып жатыр. Қай заманның мәдени мұрасы екенін ешкім зерттей қоймаған шығар. Біздің дәуірімізге дейінгі қорымдарға келіңкірейді. Алаш ардақтыларының жалғасындай Ақселеу Сейдімбек те тап осындай төбе басына жерленгенін ескерсек, шертпе күйдің атасы Тәттімбет Қазанғапұлының да төбе басында жатқанын түйсінсек, қазақтың ескі танымы біраз жайдан хабар береді. Баба таныммен өмір сүрген Ақаңа «мен олай-бұлай боп кетсем, осы төбенің басына қойыңдар» дегізген де оның түпсанасындағы баба таным демей көріңіз. Қазақ осындай өлмес мұралар туған топырақты қадірлеп, ертеден киелі санаған. И.Жақанов ән туған соң Толағайда Исатай қарттың шаңырағында қонақта болғанын разылықпен еске алады. Сол ауылда атақты Игілік Омаров ән салып, қызық думанға батқанын асқан ілтипатпен атады. Исатай қарт сонда бала күнінде осы ауыл тұсында 40 мың жылқы біткен Жайма байға берілген астан қалған әңгіменің тиегін ағытты дейді Ілекең. Сонда дейтін көрінеді көзкөрген үлкендер. Атақты күйші Ықылас Дүкенұлы қобыз тартқанда Толағайдың бауырындағы шағын көлге аққулар қонғаны жөнінде аңыз қалыпты. Ал Илья аға болса «Ықылас» атты роман жазған қаламгер. Қобыз шабудың көне технологиясы мен қобызшы Ықыластың өмірі мен өнер жолы, Арқа мен Шу арасында көшіп-қонған қазақ өміріне біткен киелі өнер туралы кеңінен әңгімеленеді онда. Ықылас қобызымен айдынға аққу қондырса, соңында ән өнерін ұстап қалған ұрпағы сол топырақта кеудесінен ән ұшырғаны қандай жарасымды?! Толағайдың теріскей бетінде көл бар-тұғын дейді Ілекеңнің өзі. Біздің мұнда айтқымыз келгені – Тәңірінің берген өнеріне ұя болған топырақтың киесі. Сондай ғаламаттар түсетін нүктелер болады. Құттың мекені. «Жылқым көп Толағайдың етегінде, Ақбоз ат өзің көрген жетегімде» депті Ілекең. Толағайдың бауырынан жылқы арылмаған әлі. Ертеде қалың киік жататын деседі.
Игілік Омаровтың ән бесігі, Илья Жақановтың саз бесігіне айналып, әлемге ән болып сіңген «Толағай» қайда шырқалмады? Қытай, Моңғолия қазақтарының сүйікті әні екені өз алдына. Шығарманы естіген шетелдіктер де таңырқағаны туралы дерек аз емес. Жазушы Толымбек Әбдірайым жазады: «Қарағанды облысы Қарқаралы ауданының «Салтанат» ансамблі бір мың тоғыз жүз сексенінші жылдарда ел аузына ілігіп, шетелдік гастрольдерге де шығып жүрді. Сондай сапарларының бірі ГДР-да болды.
Бұл жайды өз көзімен көрген, Қарқаралы қаласындағы № 1 орта мектебінің музыка пәнінің мұғалімі Роза Әмірина: «1988 жылы желтоқсан айының жиырмасыншы жұлдызында, біз ГДР-да, неміс жұртын таңқалдырған концерттерімізде «Жайлаукөл кештері», «Толағай» әндерін жиі-жиі орындадық. Екі әннің нәзік лиризмі немістерді ойландырып тастады. Әндер орындалғанда неміс тіліне сөзбе-сөз аударылып отырды», деп естелік жазып берді.
1995 жылы желтоқсан айында әнші Сәуле Жанпейісова бір фирманың шақыруымен Нидерландта жеке концертін берді. Амстердамда және сол қалаға жақын бір шағын қалада теледидарға түсіп, сол концертте «Еділ-Жайық» айтылды. Домбырамен айтты. Көрермен күшті қабылдады. Сәуле тағы бір қалада «Толағай» әнін айтты.
Германияның Бранденбург қаласында да Сәуле Жанпейісованың жеке концерті болды. Мұнда да «Еділ-Жайық» пен «Толағай» орындалды.
Мұнымен қоса Бельгияның көптеген қаласында болып, концерттің бәрі өте сәтті өтті. Онда да «Еділ-Жайық», «Толағай» әндері шет жұртты таң-тамаша қалдырды», депті жазушы.
«Қазақ даласында бұл әнді әуелі Қайрат Байбосынов пен Игілік Омаров салды» дейді Илья аға. Ал академик Ебіней Бөкетов қайбір жылдары Қарағанды университетіне Илья Жақановты арнайы шақырып, кездесу өткізеді. Сонда Е.Бөкетов Ілекеңе ХХ ғасырдың екінші жартысының композиторы деген баға береді. Сөз орайында композитордың «Толағай» туындысына да ерекше тоқтала келе, «күздің қара суығында көктемнің лебін, мамырдың желегін арманға орап берген мұндай өлмес туындыны шығару тек ұлы композиторлардың ғана қолынан келеді» десе керек. Бұған біз де қосыламыз. Бұрын Толағай тау көтерсе, осы күні Толағайды ән көтеріп келе жатқан сыңайлы сезіледі. Бұл топыраққа бір-ақ белгі жетіспейді. Ол осы бір атақты әнге соғылған ескерткіш. Тарихта әнге қойылған ондай ескерткіштер жетіп артылады. Егер алдағы күндері сәтімен болып жатса, ауыл да аруақтана түсері сөзсіз деген ойдамыз.