Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың халыққа Үндеу жариялауы, Қазақстан Президенттігіне кезектен тыс сайлауын тағайындауы – айрықша маңызды оқиғалар. Белгілі қаламгер, Мәжіліс депутаты Сауытбек Абдрахманов бұл саяси реформаларды «жаңа өзгерістерге, ел тағдырын өз қолыңмен шешуге араласу жауапкершілігі» деп атап көрсетті.
– 20 қарашада кезектен тыс Президент сайлауы өтеді. Жалпы, геосаяси жағдай белгілі, Украина мен Ресей, Әзербайжан мен Армения, Тәжікстан мен Қырғызстан араларындағы қарулы қақтығыстар кезінде көпшілік өзімізде осындай үлкен саяси науқан өткізудің маңыздылығын түсінеді. Президент сайлауын өткізу дұрыс дейді. Осы орайда, сіздің ойыңызша, кезектен тыс Президент сайлауын өткізудің маңызы неде?
– Сіз айтып отырған оқиғаларға бұл сайлаудың тікелей қатысы жоқ. Бұл сайлаудың түпкі мән-маңызы – Әділетті Қазақстанның жағдайында Президентті жаңаша сайлау.
Жақында ғана біздің елімізге Қытай елінің басшысы Си Цзиньпин келіп кетті. Сол елдің «Өзгерістер тұсында өмір сүр» деген бір мақалы бар. Ол негізінен өтпелі кезеңдегі өзгерістер тұсында қиындық көр деген тұрғыда айтылады. Ол жағы да бар. Біз өзіміз Әділетті Қазақстан құру жолында тұрған ел ретінде өзгерістер тұсында өмір сүруді елімізді жаңартуға, жаңғыртуға берілген мүмкіндік деп қарауымыз керек. Оны біз тілек деп санасақ та болады. Өзгерістер тұсында өмір сүру – жаңа өзгерістерге, ел тағдырын өз қолыңмен шешуге араласу деген сөз.
Осы тұрғыдан қарағанда Әділетті Қазақстанға жаңарған Конституция керек екені анық болды, суперпрезиденттік билік нысанынан бас тарту керектігін уақыт көрсетті. Биылғы жазда өткен референдум соны заңдастырып берді. Ендігі мақсат – жаңаша сайлау өткізу. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «1 қыркүйектегі Жолдауында мен өзімнің өкілеттік мерзімімді шектеуге және кезектен тыс Президент сайлауын өткізуге дайынмын» деп ашық айтты. Бұл не деген сөз? Бұл Әділетті Қазақстанның жағдайында жаңа сайлау өткізу керек деген сөз.
Қасым-Жомарт Кемелұлының өзіне де қазір жаңа сенім мандаты керек. Өйткені 2019 жылғы көктемде сайлауға түскен Тоқаев пен 2022 жылғы күзде сайлауға түсетін Тоқаевтың арасында едәуір айырмашылық бар, оны жұртшылық жақсы біледі. Қазір жағдай түбегейлі түрде өзгерді деуге болады. Мемлекеттің сипаты да өзгерді, заңдар да өзгерді. Яғни Қасым-Жомарт Тоқаевтың осындай шешімді жариялауы барлық жағынан көкейге қонады.
Бұрын да кезектен тыс сайлаулар өтіп жүрген, бірақ ол кезде әңгіме әуелі қауесет түрінде тарайтын, жұрт солай болады екен, солай болғалы жатқан көрінеді, сондай сөз бар ғой деп жүретін де, бір күні жарлық жарқ ете қалатын. Ал қазір Президент сайлау болатынын үш айдай уақыт бұрын айтты, екі ай бұрын сайлаудың нақты күнін тағайындаған Жарлық жариялады. Енді электораттық жаңа цикл басталғалы жатыр.
Абайдың сөзіне құлақ түргеніміз қай кезде де керек. Абай қырық үшінші қара сөзінде: «Өлшеуін білмек – бір үлкен керек іс» деп айтады. Оның арғы жағында тағы, дөрекілеу болса да қазақтың сөзі ғой, қосып қойғаны бар: «Өлшеуінен асырса, боғы шығады» деп. Өлшеуінен кетудің, билікті бір қолға шоғырландырудың және билікті ондаған жылдар бойы бір қолда ұстаудың қандай кемшіліктері бар екендігіне көзіміз жетті. Сондықтан да Қасым-Жомарт Тоқаев бір мезгілдік президенттік жөнінде шешім қабылдауды және оның уақытын жеті жылдық деп белгілеуді ұсынды. Бұл ұсынысты Парламент палаталары қолдады. Жалпы, бұл әлем деңгейіндегі бөлекше шешім, әсіресе кеңестен кейінгі кеңістік үшін, Орталық Азия мемлекеттері үшін үлкен саяси новация. Негізінде бір мезгілдік президенттік мерзім тәжірибесі әлемде бар. Мысалы, Оңтүстік Кореяда, Колумбияда, Мексикада. Осы үш елдің үшеуі де отыз жылдай бұрын дамушы елдердің қатарында еді, енді дамыған елдердің қатарына қосылды. ОЭСР-ге мүше болды. Өзіңіз жақсы білесіз, ОЭСР-ге әлемде 38 ел ғана мүше, олардың бәрі өте дамыған елдер. Мұның өзіндік артықшылығы неде? Біріншіден, билікті бір қолға шоғырландырудың қаупін серпіп тастайды. Екіншіден, қайта сайлануға мүмкіндігі болмайтынын білгендіктен де Президент сол жеті жылда барын салады және екінші рет сайлануға дайындалып, электораттың көңілі қалай болады, келесі сайлауда дауысты қалай жинаймын деп алаңдамайды. Жеті жыл – кез келген стратегиялық міндетті шешуге жеткілікті уақыт. Мемлекет басшысы сол жеті жылда барын салып жұмыс істейді, батыл шешімдер қабылдайды және өзіне тарих берген, ел берген мүмкіндікті барынша толық пайдалануға тырысады.
Президент келесі жылдың көктеміне Мәжіліс сайлауын да, мәслихаттар сайлауын да белгілеп отыр. Олардың барлығы да жаңаша өтеді.
Айтылуға тиіс тағы бір жай бар. Президент сайлаудың қатаң түрде заңға сәйкес өтетіндігіне кепілдік беретінін және сайлаудың шетелдік, отандық байқаушылардың қатысуымен әділ әрі ашық өтетінін шегелеп айтты.
– Қаңтар қасіретінен кейін еліміздегі көптеген проблема жалаңаштанды. Президент «ашық демократиялық қоғам құрамыз» деді. Десе де «Әділетті Қазақстанды ескі кадрлармен құру» деген сияқты мәселені қозғасақ. Сіз мұны дұрыс деп есептейсіз бе? Президент реформадан кейін саясат түбегейлі жаңарады, саясатқа халықтың батасын алған тың адамдар келеді дегенді айтты. Біздің елімізде кадрлық тапшылық барын да ескеруіміз керек.
– Әрине, Әділетті Қазақстанға жаңа кадрларды ешкім Айдан түсірмейді, оларды шетелден жібермейді. Осы 19 миллион халықтың ішінен шығарып, тауып, жасау керек. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында жаңа мемлекетті негізінен бұрынғы партиялық номенклатураның адамдары құрып шықты, басқа адамдар жоқ та еді. Сол кезде ісімен, сөзімен көзге түскендердің барлығы елдің жалғыз партиясында болды. Жаңа мемлекетті құруға кешегі коммунистер атсалысты және барлық негізгі мәселелерді кешегі күннің, кешегі қоғамның кадрлары шешті. Олар іштей түледі, іштей өзгерді. Сол сияқты қазіргі кадрлардың ішінен жаңаша жұмыс істей алатын адамдарды тауып, жаңа міндеттерді шешуге бейімдеу керек. Осындай жұмыс жасалып жатыр және жасала да береді.
– Қалай ойлайсыз, сайлаудың мән-маңызын халық жете түсіне алды ма?
– Біз көбінесе сайлауды сол сайлауға түскен кандидаттардың сынағы деп қараймыз. Бұл бір жағы. Әрине, сайлау ең алдымен сайлауға түсетін адамдарға сынақ – олардың біліктілігіне, білімділігіне, азаматтығына, белсенділігіне, шешендігіне сынақ. Екінші жағынан кез келген сайлау сол сайлауға қатысатын халыққа да сынақ, сайлаушыларға да сынақ. Қалайша? Осы арқылы сайлаушылардың, халықтың азаматтық белсенділігі де сынаққа түседі, сайлаушылардың кімнің кім екенін танитындығы, кімнің қолынан не келетінін біле алатындығы да сынаққа түседі. Жеңіл сөзге ермеу, арзан уәдеге сенбеу деген сияқты қасиеттердің барлығы осындай елдік емтиханынан өтуге мүмкіндік береді. Қазақстан халқы 20 қарашада сол сынақтан сүрінбей өтетіндігіне де, елім деген ерге дауыс беретіндігіне де күмән жоқ.
– Сауытбек Абдрахманұлы, көршілеріміздегі геосаяси жағдайдың біздің кезектен тыс Президент сайлауымызға тікелей қатысы жоқ деп өзіңіз айтып өттіңіз. Десе де әлеуметтік-экономикалық мәселеге келгенде бұл қақтығыстардың әсері, салқыны болатын сияқты.
– Әрине. Менің айтып отырғаным мынау – Армения мен Әзербайжан қақтығысы, Қырғызстан мен Тәжікстан қақтығысы, содан кейін кешегі Ресейдегі мобилизация Қасым-Жомарт Тоқаев биылғы күзде сайлау өтетінін жариялаған 1 қыркүйектен кейін болды. Тікелей қатысы жоқ дегенім содан. Бірақ күні ертеңгі сайлауға ол оқиғалар міндетті түрде ықпал етеді. Мысалы, қазір азық-түлік өнімдері бірінен кейін бірі қымбаттап, тарифтер көтеріліп, пәтерлер бағасы артып жатыр. Мұның барлығы сайлаушылардың көңіл күйіне әсер етпей қоймайды. Бірақ елге сынақ, санаға салмақ дегендегі айтатын ойымыз солардың барлығының арғы түбірін түсіну керек дегенге тіреледі. Қазіргі санкциялық соғыстар, біздің стратегиялық көршімізге салынған Батыс санкциялары, Ресейдің Еуропаға жасаған кері санкциялары – газдан қысу, мұнайдан қысу – энергия күштерінің қымбаттауына алып келді. Энергия күштері қымбаттағаннан кейін барлық тауардың құны көтеріліп кете береді. Мысалы, Еуропада қазір қымбатшылық, бағалардың талайы шамамен бір жарым есе өсті. Олардың бізге ешқандай ықпал жасамауы мүмкін емес. Бірақ осы сайлау барысында сол қиындықтарды өз мүддесіне пайдаланатын және мемлекеттік билікке қарсы пайдаланатын күштер міндетті түрде шығады және ондай популистік сөздер талайдың көңілінен орын табады. Бірақ сайлаушылар объективті және субъективті себептердің арасын ажыратуы керек, қай себептердің объективті сипаты бар екенін, қай қиындықтардың өзіміздің, тікелей Қазақстанның өзінің ішіндегі орашолақтыққа, өзіміздегі іс тетігін білмеушілікке қатысты екендігін дәл білуі керек.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Бану ӘДІЛЖАН,
«Egemen Qazaqstan»