Жақында Мәдениет және спорт министрлігі Архив істері және құжаттаманы басқару комитетінің ұйымдастыруымен елорда төріндегі Ұлттық архив мекемесінде «Архив және болашақ ұрпақ» атты ашық есік шарасы ұйымдастырылып, көпшілік көмбеде жатқан жәдігерлермен танысты. Мәдени жиынға келген қауым экспозицияға қойылған заттық және құжаттық жәдігерлер арасынан атақты ғалым-саяхатшы әл-Идрисидің картасын тамашалай алды.
Бұл картаны архив қорына танымал шығыстанушы һәм арабтанушы, тарих ғылымдарының докторы, ҰҒА академигі, профессор Болат Көмеков тапсырған екен. Карта авторы – әл-Идриси 1100 жылдар шамасында қазіргі Марокко (ежелгі Мағрыб) жерінде туған екен. Толық аты-жөні – Әбу Абдаллаһ Мұхаммед әл-Идриси. Тек-тұқым жағынан VII ғасырда билік жүргізген Идрис (Ыдырыс) әулетінің ұрпағы. Бұл әулеттің негізін қалаған іргелі араб тайпасы көсемдерінің бірі – Идрис ибн Абдаллах. Бұл тайпа 780-ші жылдары Хижазды (Араб түбегі) билеп тұрған Аббас әулетінің қуғындауына ұшырып, бас сауғалап келіп Мағрыбтың солтүстік-батыс бөлігіне табан тіреген. Онымен қоймай жеке патшалық құрып, билік жүргізген. Идрисилер билігі 974 жылы Испания жерінде күшейген Кордова мұсылман халифаты тарапынан жойылған.
Ол кезде Кордова қаласы гүлденген ілім-білім ошағына айналған. Тіпті мұнда 1 млн-дай халық тұрған. Бай әулеттен шыққан Мұхаммед әл-Идриси әуелі Кордовада білім алған. Кейін ортағасырлық Еуропаны, соның ішінде Франция мен Англия жерін аралап шыққан. 1116 жылдары Кіші Азия жеріндегі Анадолыға ат басын бұрған. 1138 жылы қазіргі Италия аумағында қоныс тепкен Палермоға келіп, Сицилия королі ІІ Роджердің, кейін І Вильгельмнің сарайында тұрып, дүние жүзін шарлап құрлық және теңіз арқылы сауда жасайтын саудагерлер мен әлемді кезген саяхатшыларға жолығып, олардан Жер шарының бедері, оның тарихи-географиялық орналасуы жайлы ұзақ жыл ақпар жинаған.
Нәтижесінде, 1154 жылы мұндағы өздеріңіз көріп отырған «Сурат әл-ард» («Жер бейнесі») атты атласын жасап шығарған. Карта ежелгі Птоломей (грек) дәстүрі бойынша әлемді жеті қатқа, климатты он бөлікке бөліп құрастырған. Жалпы алғанда карта 70 бөліктен тұрады. Автор «Нузхат аль-муштак» атты жағрафиялық туындысында карта бетіндегі барлық белгіге сипаттама берген.
Кейбір дерек көздері бұл карта Сицилия королі ІІ Роджердің өтініші бойынша жасалған дейді. Қалайда бұл құжат қазіргі таңда аса құнды жәдігер қатарына жатады. Зерттеушілердің пайымдауынша, картаға тарихи-географиялық 2 500 атау енгізіліп, 7 000 атауға қосымша түсінік берілген. Картада ХІ-ХІІ ғасырларда жеке-жеке ұлыс құрған бабаларымыз: қарлұқ, оғыз, қимақ, тоғыз оғыз, т.б. тайпалары мен түрлі халықтардың орналасуы жөнінде аса құнды деректер бар. Сонымен қатар Еуропа елдері, Жерорта теңізі, Африка (Мағрыб алқабы, Ніл дариясы), Араб түбегі, Таяу Шығыс және Үндістан жерінің картографиялық бедері анық түсірілген.
«Бұл әлемнің ең көне және ең дәл картасы. Еңбек VIII-XI ғасырлар жылнамасын қамтиды. Еуропа мен Азия қартадан анық көрінеді. Бірақ Африканың солтүстік бөлігі ғана қамтылған. Әсіресе, бұл еңбекте қыпшақтар жөнінде толық мәлімет берілген. Орталық Азиядағы Әмудария мен Сырдарияны сағалай қоныстанған қалалар, Қап тауын жайлап жатқан Әзербайжан, Арран, ас-Сарир өлкесі, солтүстік шеттегі Русь пен Бұлғар, Печенегтер мекені, Қара теңіз жағалауындағы Ақ құмандар мен Қара құмандардың орналасуы нақты бейнеленген. Біз сөзбен айтқанда, бұл жәдігер әлемдік картографияның шырқау шыңы болып табылады. Картаның кейбір сыры ашылмаған тұстары әлі де баршылық», дейді үлкен ғалым ағамыз Болат Ешмұхамедұлы.
Ал қазіргі Қазақстан территориясына қатысты картада не бар? Бұл сұраққа келер болсақ, құжат жайлы жазылған архивтегі ғылыми анықтамалықта: «Қазақстан аумағына жататын Каспий мен Арал теңізі, Балқаш көлі, Алакөл ойпаты, оның сыртында, Еділ, Орал, Ертіс өзендерінің географиялық бедері түсірілген. Осында сызылған тау жүйелерінен – қазіргі Жоңғар Алатауы, Тарбағатай жоталары, Мұғалжар, Орал таулары аңғарылып тұр», деп жазылған екен.
Соңғы тұжырым: «Бұл карта қайдан алынды?» дегенге келсек, ғалымның айтуы бойынша, 1966-1969 жылдары КСРО Ғылым академиясының Шығыстану институтының Ленинград қаласындағы бөлімшесінде қызмет жасай жүріп, осында аспирантурада оқыған екен. – 1968 жылы болатын, – дейді Болат аға. – Ленинградтағы Шығыстану институтының бөлімшесіне Бағдаттан бірнеше ғалым келді. Оларға аудармашы болу міндеті маған жүктелді. Өйткені 1961 жылы 20 жасымда Ташкенттегі Орталық Азия университетінде оқып жүріп Ирак елінің астанасы Бағдат қаласындағы Мемлекеттік университетте араб тілі мен әдебиеті бойынша бір жылдық білім жетілдіру тағылымдамасынан өткен тәжірибем бар еді. Қонақтар менің ғылыми жетекшім, үлкен түрколог, Ленинград Мемлекеттік университеті түркі филологиясы кафедрасының оқытушысы Сергей Кляшторный қатарлы шығыстанушы мамандармен кездесті. Келген мақсаттары Бағдат қаласының мемлекеттік архивінде сақталған әл-Идрисиге қатысты тың құжаттарды әкеліп, біздің университет қорында сақталған басқа құжаттармен алмастыру екен. Екіжақты жұмыс ойдағыдай атқарылды. Осы кездесу кезінде ирандық меймандарды сол елдің КСРО-да отырған консулы алып жүрді. Бұл жігіт те әл-Идрисиге қатысты дерек жинайды екен. Менің Бағдатта тәлім алғаным бар, екеуміз жақын таныстық. Бірде ол маған Бағдатта әл-Идриси картасының тұпнұсқасы барын айтты. Ол заманда бұл жәдігердің түпнұсқасын табу өте қиын еді. Өйткені әлем бойынша жүз дана бар ма, жоқ па... Содан елші азаматқа қолқа салдым: «Құлың болайын қарағым, сол картаны маған әкеліп берші» деп. Ол уәдесінде тұрып әкеліп беріпті. Міне, осылай әлемге әйгілі әл-Идриси картасы ағамыздың қолына түскен екен.
Сөйтіп құнды картаны ленинградтық үлкен ғалымдар жапа-тармағай қарап шығады. «Жақсылық жерде жатпайды» дегендей, бұл жаңалық әзербайжан бауырлардың құлағына тиген екен олар: «Болат бауыр, сен мына картаны бізге бер, ақысына су жаңа «Волга» мінгізейік» деп көлденең түсіп жатып алыпты. Бұл бопсаға Болат аға көнбеген екен.
Содан бұл жәдігер сандықта жата бермей, ел игілігіне жарасын деген ниетпен Болат аға 2007 жылы қолындағы картаның көшірме нұсқасын Ұлттық архивке тапсырыпты.