Солқылдақ сот әділетті Қазақстанға қалай қызмет етеді?

Петропавл қаласының тұр­ғыны Мұқаш Қабдіровтің 1928 жылы туған анасы Раиса Розберг неміс қызы екен. 1941 жылы оны отбасымен бір­ге Да­ғыстан АКСР аумағындағы Орджо­никидзе өлкесінен Қазақстанға күштеп жер аударыпты. Қуғын-сүр­гін көріп, аш-жалаңаш келген немістерді бұрынғы Булаев (қа­зіргі Мағжан Жұмабаев) ауданындағы Жаңакөл деген қазақ ауылына қоныстандырады. Екі халық бірінің тілін бірі біл­мей, араласа алмай, өзара сыйы­са алмай жүрсін деген НКВД жендеттерінің тілегі орындалмай, ежелден жомарт жүректі қазақтар немістерді бауырына тартып, барымен бөлісіп, өз арасына қосып алғанын жақсы білеміз. Кешікпей немістің балалары қазақша үйреніп, есімдерін қазақшаға ауыстырып, еміренген ха­лықтың екі үйінің біріндей араласып кетеді. Раиса да есімін Мәриямға өзгертіп, мұсылман дінін қабылдап, 40-жылдардың аяғында Әбілғазы деген қазақ жігітіне тұрмысқа шығады. Жас отбасы осы аудандағы көршілес Аралағаш ауылына көшуге рұқсат алады. Мәриям «арнайы қоныс аударушы» («спецпереселенец») ретінде үнемі бақылауда болып, есепке тіркеліп тұрады. 1950 жылы Әбілғазының отбасында Мұқаш деген ұлы өмірге келеді.

1993 жылғы 14 сәуірдегі «Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау» жөніндегі заңға сәйкес анасымен 1956 жылға дейін бірге тұрған балалары да саяси қуғын-сүргiндер құрбаны ретінде зардап шегуші болып танылады. Бұл өте дұрыс шешім екені даусыз, өйткені бесіктегі Мұқашты уа­қы­тында емізуге шамасы болмай анасы Мәриям 15 шақырымдай жер­дегі «Қарағанды» кеңшарының орта­лығындағы комендатураға жаяу барып, белгіленіп тұруы міндет болған. Бұл уақытта ашығып, шырылдаған бала бесікте зардап шегіп, қатып-семіп жататын...

Өзінің 1956 жылға дейін қуғын-сүргін құрбаны болған­дығын өмір-бақи мемлекеттік қызметте істеп, зейнетке шық­қан Мұқаш Қабдіров бер­тін ғана біліп, 2017 жылдың 6 мау­­сымында Петропавл қала­сының №2 сотының судьясы А.Сердалиннің шешімімен (Іс № 5912-17-00-2/4889) бекіттіріп алады. Ал облыстық прокуратура осы шешімнің негізінде Қабдіров Мұқаш Әбілғазыұлын саяси қуғын-сүргіннің құрбаны деп танып, оны ақталған деген анықтама береді (Анықтама №2-1414-17-07038 11.08.17)

Мұқаш Қабдіров қаржы бақылау саласында қызмет істеп, 1997 жылы аудан жабылғаннан кейін Петропавл қаласына көшіп келген еді. Мұнда да ол өзінің мамандығы бойынша қаржы-бақылау саласында қызмет іс­тейді. Ал ол мемлекеттік қыз­метке жатады.

2010 жылға дейін күйеуге шыққан қызының отбасымен бірге 5 жан екі бөлмелі үйде тұрады. Үй тарлық еткеннен кейін М.Қабдіров мемлекеттік қызметкер ретінде үй-жайын кеңітіп беру құқын пайдаланып жергілікті әкімдікке арыз береді. Осы кезден ол үй-жайын кеңейтушілердің қатарына мемлекеттік қызметкер ретінде кезекке қойылады. 2013 жылы «Қаржы-бақылау саласының құрметті қызметкері» деген №17 нөмірлі төсбелгімен марапатталып, зейнет демалысына шыққанда оның кезегі сәл ғана жылжыған.

2017 жылы М.Қабдіров «Жап­пай саяси қуғын-сүргін құр­бандарын ақ­тау жөніндегі» заңмен танысады. Оның 20-бабында «Егер адамдар қуғын-сүр­­гіннің кесірінен өздерінің тұрғын үй құқығынан айырылып қалған болса, ал қазір тұрғын үй жағдайын жақсартуға мұқтаж болса, олар кезектен тыс тұрғын үймен қамтамасыз етілуге құ­қылы» деп жазылған. Мәриям Қабдірова және оның баласы Мұқаш Қабдіров – дәл осындай санатқа енетін жандар. Сондықтан М.Қабдіров өзіне кезектен тыс баспана беруді талап етіп, 2020 жылдың басында жергілікті әкімдікке өтініш береді. Одан еш хабар болмаған соң, екіншіні, одан да хабар болмаған соң 3-рет 18 маусымда жазып, оның бір данасына қабылдаған Оспанова Гүлмира деген қызметкердің қолын «алдым» деп қойдырып алады.

2020 жылғы 21 қазанда Мұқаш Қа­бдіровтің арызын тұрғын-үй ком­му­налдық ша­р­уа­шылығы (ТКШ) бө­ліміндегі комиссия қарап, оған жаңа үйдің 4-қабатынан жекешелендіруге болмайды деп жазылған бір бөлме­лі пәтер берген. «Нұрлы жер» бағдар­ла­масының шең­берінде салынған бұл үйлер шынында да жекешелендіруге жатпайтын, бірақ заңды негіз болса ондайға кім қарсы тұра алады? Өйткені бағдарлама Үкіметтің қаулысымен бекі­тілген, ал Жап­пай қуғын-сүргін құр­банына берілетін үйдің тәртібі заңмен бекітілген. Ал Заңның күші әр­қа­шанда қаулыдан жоғары.

Бір ғана бөлмелі пәтер берген комиссия М.Қабдіровтің отбасы жандарының саны бесеу екенін, өзінің денсаулығына байланыс­ты 3-топтағы мүгедектігі барын да ескермеген. Сонымен бірге заңға сәйкес мүгедек жандарға үйде жеделсаты болмаса пәтер төменгі қабаттан берілетінін де қаперге алмаған.

Мұқаш Қабдіров 2020 жыл­дың желтоқсан айында осы мәселелерді көрсетіп және дә­лел­мен өзіне кеңірек пәтер бө­луді өтініп қайта өтініш жазады. Сол өтініш 2021 жылдың шілде айына дейін қаралмаған. Тіпті қабылдауға жазылса да оны осы мәселемен айналысатын басшы  қабылдамаған. Тіпті телефонға да жауап бермеген. Алты аласы, бес бересі жоқ қызметкер өзінің заңды міндетін орындамағаны да сұрақ тудырады...

Әрине, мұндайда зардап шегуші әділдік іздеп сотқа жүгінері хақ. М.Қаб­діров те адвокат жалдап, 2021 жыл­дың тамыз айында сотқа береді. Арыз­ды қараған Ауданаралық арнау­лы әкімшілік соттың (ААӘС) судьясы К.Ма­симова тараптарға келісімге келу туралы ұсыныс жасайды. Оның шарты бойын­ша тұрғын үй шаруашылық комиссиясы өзінің қыркүйек айында болатын алдағы отырысында М.Қабдіровтің барлық талабын ескеріп, оған 3 бөлмелі пәтер беру туралы шешім шы­ғаруды үш жұмыс күні ішінде қарастырады. Осыған тараптар келісіп қолдарын қояды, анықтама деп аталған бұл құ­жатты судья бекітіп, бәрі тарайды. Мұн­дай келісімге жұрттың бәрі разы бо­лар-ақ, бірақ...

Бірақ «Қуырдақтың көкесін түйе сойғанда көресің» дегендей жүрек талмасымен ауырып, мүгедектік алған Мұқаш Қабдіровті осы келісімді тұр­ғын-үй шаруашылық комис­сиясының отырысына шығарған оның төрағасы айран-асыр қы­лып, «отбасыңның құрамы туралы, мүгедектігің туралы бізге неге анықтама бермегенсің?» деп тап береді. Ақсақал мұндай анықтамаларды баяғыдан бер­гендігін айтса, аузын аш­қыз­байды.

Тіпті сол анықтамалар жоға­лып кеткеннің өзінде отырысқа дайындалу барысында тиісті қызметкерлер қайтадан сұратып алуға да болатын еді ғой. Бұл жерде Қабдіровтің емес, өз жұмыстарының шалалығы екені көрініп тұр немесе тіпті қасақана шалалық жасап тұр-ау деген ой туады... Отырыста «мәселені қарау кейінге қалдырылады» деген қорытынды шығарылып, соттың шешімі (анықтамасы) аяқсыз қалады.

Мұқаш Қабдіров келісім туралы анықтама (шешім) шы­ғарып берген ААӘС судьясы К.Масимоваға шешіміңізді комиссия орындамады деп шағым айтып барса, судья арада 3 ай өт­кенде өз шешімінің орында­луына ара түсе алмайды. Тіпті бюрократ шенеуніктердің жете­гіне еріп, «кейінге қалдырыл­ғандықтан» ешқандай шешім шығара алмайтынын айтып, «о привлечении к ответственности ответчиков за неисполнение определения суда соглашения о примирении от 25 августа 2021 года... отказать» деген анықтама беріп, өз шешімін орындатудан өзі бас тартады.

Соттың мәртебесін аяққа тап­тат­қызып, бойкүйездік көрсет­кен осындай судьяның ісіне осы мақаланы оқыған Жо­ға­рғы сот басшылары тиісті бағасын берер деген үміттеміз. Әлде бізде судьялардың шала ісіне қолданылатын ешқандай шара жоқ па? Ал соттың осындай табансыздығынан елдің атқарушы билікке сенімі тө­мен­­дей беретіні жасырын емес. Өйткені халық судьяны, оның шешімін әділдік деп қабыл­дайды. Шешім орындалмаса, сот жүйесіне ашу-ызасы артады...

Қалалық әкімдіктің тұр­ғын үй-ком­му­налдық шаруа­шы­лығының А.Ха­би­бул­лин төраға­лық ететін комис­сия­сының қазан, қараша айындағы отырыстары да ешқандай шешім шығар­майды. Тіпті ойларына не келсе соны істеп, 70-тен асқан ақсақалды құр әу­ре қы­лады. Мәселен, 2021 жыл­ғы 11 қарашада болған отырысында: «За граж­данином М.Каб­дировым закрепить право временного проживания по ад­ресу: ул. 2-ая Первомайская, д.3, кв.69. ...Так же при очередном строитель­стве и вводе в эксплуатацию нового объекта и распределении квартир рассмотреть вопрос о предоставлении жилья в новом объекте на жилищной комиссии» деген бас-аяғы жоқ, мерзімі көрсетілмеген, шығарыпсалма шешім шығарады. Сайып келгенде, соттың үш күннің ішінде пәтер мәселесін шешу туралы шешімі осылай тәлкекке айналдырылады.

Өкінішке қарай, Қазақстан сотын ойыншыққа айналдыру одан әрі ү­дей түседі. К.Масимованың өз ше­ші­мін орындатудан өзі қашқан прин­ципсіз қылығын айтып М.Қабдіров Сол­түстік Қазақстан облыстық сотына арыз түсіреді. Оны 2022 жылдың 17 қаң­тарында Әкімшілік істер жөніндегі алқаның судьясы Н.Шалаева қарап, К.Ма­симо­ваның екінші шешімін заңсыз деп өзгертіп, ал судьяның бе­кітуімен жасалған алғашқы бейбіт келісімнің шарттарын орындамаған А.Хабибуллинге 50 АЕК, яғни 153 150 теңге айыппұл салып, сот шешімін 2022 жылдың 15 ақпанына дейін орындауға мерзім береді.

Бұған қарап «бар екен ғой бізде әділетті судьялар» деп бір серпіліп қалған көңіл әрі қарай су сепкендей басылады. Неге?

Өйткені, арада үш ай өтсе де ТКШ комиссиясы оның ше­шімін орындамаған, со­ған ша­ра қолдануды өтініп жаз­ған М.Қабдіровтің арызына бағанағы Н.Шалаева енді тұп-тура қарама-қар­сы шешім шығарады. Бұл жолы ол өзі айыппұл салған А.Хабибуллинді тіпті: «ответчик не отказывает­ся от исполнения судебного акта», деп 26 сәуірде шығарған шешімінде ақтап алады. Өзінің 15 ақпанға дейін мәселені шешуді міндеттегеніне 2 ай өтіп кетсе де оны мүлде «ұмытып» кеткен сияқты. Сонымен бірге ол талапкер мен оның өкілін айыптап, 15 ақпанда 14 сағат 44 минутта «сағат 17.00-де болатын отырысқа шақырыласыздар», деп уатсаппен жіберілген ша­қыруға келмегенсіздер деп айып­тап, құйқыл­жытады. Судья­ның сыныққа сылтау іздеп, қайтсе де жауапкерді ақтауға ты­рысқаны көрініп тұр. Тіпті отырысқа 2 сағат қалғанда ға­на шақырылғанын да дұрыс деп санайды екен... Мұндай маңыз­ды отырысқа шақыруды өрт шыққандай екі сағат бұрын ғана айтуды ол тіпті айыптап та тұрған жоқ...

Ақырында Н.Шалаева мынадай қорытынды шығарады: «Выводы суда первой инстанции являются обоснованными, материалами дела подтверж­даются и требованиям закона соответствует».

Бұл не сонда, Шалаеваға Қазақстан заңдары ойыншық па? Қалай тартса солай бұ­ры­­ла­тын арбаның тертесі ме? Бірінші инстанцияның қоры­тындысы дұрыс болса, ол неге А.Хабибуллинге 153 150 теңге айыппұл салған?

К.Масимованың шеші­мін өзгерткен бірінші анық­та­масында ол: «основанием для отмены определения суда первой инстанции является, согласно подпункту 3 части 1 ст. 427 ГПК, несоответствие выводов суда первой инстанции изложенных в определении обстоятельства дела. Такие нарушения в данном деле установлены» деп жазғаны қайда? Енді соның бәрі дұрыс болып шыққаны ма? Әлде сол екі ортада АПК өзгеріп кетті ме? Әлде... басқа бір құпия, ешкім білмейтін жасырын сыр бар ма?

Айта кететін жайт, Н.Шалае­ва­ның алғашқы анықтамасынан кейін, 2022 жылдың 18 наурызында комиссияның кезекті оты­­­рысы болған. Бұл отырыс облыстық соттың судьясы Н.Ша­лаеваның шешімін то­лық орын­дауға тиісті болатын. Бірақ... осы отырыс адамды басыну мен әжуалаудың, ар-на­мысын аяққа таптаудың ашық көрі­нісі сияқты. Комиссияның бейне­жазбасында мүшелер мә­селеге қатыссыз сұрақтар бе­ріп, талап­кер мен оның адво­ка­тының жүйке­лерін жұқартуға тырысқан. Мыса­лы, «мерзімсіз» деп берілсе де мүге­дек­тігі бар туралы анықтама­ның уақы­тына шүйіліп, оның заңдылығына шүбә келтірген. К.Мұқышев деген комиссияның бір мүше­сі мәселені басқа арнаға бұр­ғы­сы келіп, қалада қандай тұрғын үй бағдарламалары орындалып жатқанын сұрап, әңгімені қаралып жатқан мәсе­леден ауытқытуға тырыс­қан. И.Коновалов деген біреу «әлеу­меттік әлсіз топтарға кімдер жатады» деген сияқты қатыссыз сауалды ортаға тастап, мәселені тіпті алыстатып жібереді. Тіпті қуғын-сүргінге дейін далада тұрғандай: «Шешеңіздің қуғын-сүргіннің кезінде үйінен айы­рылып қалғанын растайтын анықтамаңыз бар ма?» деген сияқты орынсыз сұрақтарға дейін қойылады. Осылай айналдырумен уақыт созған комиссия ақыры біреуінің ұсынысымен үй бермеу керек, бұрынғы берілген бір бөлмелі пәтерді қайтару керек», деген ұсыныс айтып, ол көпшілік дауыспен қабылданады...

Осындай сұмдыққа қарсы не істеуге болады? Біліктілігі төмен, әділеттікті жақтамайтын адамдарды әлеуметтік маңызы зор комиссияның құрамына кімдер сайлаған? Олар өздерінің сот анықтамасын орындамағаны үшін заң алдында жауап беруге тиісті екенін біле ме? Әлде біздің сот кәсіби біліктілікті ұмытып, ойларына келгенін істей бере ме?

«Жазған құлда шаршау бар ма?», осыдан кейін де Мұ­­қаш Қабдіров Солтүстік Қа­­зақ­­стан облыстық сотына өзі­нің заңды құқын орындату­ды айтып, бірнеше рет арыз береді. Судьялар Г.Едіресова, Р.Оразымбетова, т.б. қараған істер де заңды талапты орын­дата алмай, аяқсыз қал­ған. Кей­біреулер бірінші инстан­ция­дағы судьяның шешімінен қате іздейді, кейбірі оны талап­кердің қате түсінгенін айтады... Әйтеуір сыныққа сылтау көп.

Бұл жердегі бұлтартпас факт: Жап­пай саяси қуғын-сүргін құр­бандары мәртебесіндегі адамның Заң бойынша тұрғын-үймен қам­тамасыз етілетіндігі және тұр­ғын үй зардап шегушінің отбасы құрамын, мүгедектігін ес­керіп жекешелендіру құқымен берілуі керек­тігі айдан анық талапкердің құқы болса да соны атқарушы билікке Солтүстік Қазақстан соты орындата алмай отыр. Соның кесірінен адам құқы аяққа басылған. Заңның орындалуында табансыздық танытқан судьялар мәселенің мәнісін біржақты түсінетін әкімдік мамандарының ықпа­лында кетіп қалғаны да көрі­ніп тұр. «Сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы» заңда судьялар сот төрелiгiн iске асыру кезiнде тәуелсiз және тек Конституция мен заңға ғана бағынады», деп жазылғанын да ескере бермейтін секілді.

Солтүстік Қазақстан облысы