Дәулеткерейдің «Жігерін» тыңдап, тереңіне бойлай алған адам дүниеге қалай қарайды деп ойлайсыз? Тіпті тереңіне демей-ақ қояйық, ептеп-ептеп түйсінуге жеткен жүрек иесінің өзі осал болмасына бәс тігер едік. Негізі күйді түсінеді дегеннен гөрі, түйсінеді, сезінеді деген оңдырақ шығар. Бірақ дүниенің бәрі сол сезінуден тумай ма? Егер қазақ тыңдармандары өзінің төл мәдениетінің шаңырағын көтерген қадау-қадау ілкі туындыларымен ауызданып өскенде, біздің бүгінгі жағдайымыз қазіргіден көш ілгері болар еді ғой. Әрине, қазақ өнеріндегі оқшау тұлға, оның ішінде саз әлеміне орасан зор олжа салған Дәулеткерей Шығайұлының музыкалық мұрасына келгенде осылай деуге мәжбүрміз.
Дәулеткерейдің күйі «Жігер» туралы жазбаған өнертанушы аз. Аты айтып тұрғандай шығарма тереңнен тыныс тарта отыра, рухыңды шынықтырады. Былайша айтқанда, сана-сезіміңді тәрбиелейді. Тебіреніске толы мұнша туындыны шығарған жүректің қазынасына еріксіз қайран қаласың. Кемелдігіне бас иесің. Содан барып, тыңдай-тыңдай туынды туралы іздене бастайсың. Ақсүйек Бапас (Дәулеткерей) кешкен таза да текті тағдыр тәнті етеді. Оны біз жазушы, күйші Таласбек Әсемқұлов пен кемеңгер Асқар Сүлейменовтің әңгімесінен жете тани түсеміз, басқасын айтпағанда.
«Тәттімбетті батыстың қай композиторына ұқсастырар едің? Бұл жерде мен форманы айтып тұрғаным жоқ. Тек қана рух және әр композитордың өз елі үшін мәні, осыны ғана айтып отырмын» дейді Асекең.
Таласбек Әсемқұлов болса Шопен мен Григті қосса Тәттімбетке татып қалатынын айтады.
– Ал Дәулеткерей… кімге ұқсайды?
– Тектілігі, адамгершілігі, ізгілігі, кірпияз бекзаттығы жағынан оған тең келетін адам жоқ, – дейді Сүлейменовтің сұрағына Т.Әсемқұлов. Толқып кеткен Асекең «Браво!» десе керек.
Әңгіме осыншама даңғайыр тұлға Дәулеткерейдің «Жігеріне» келгенде біз мына оқиғаға соқпай тағы кете алмас едік. «Жігер» туралы кезінде А.Затаевич, А.Жұбанов, тағы басқа мен деген қазақ музыкатанушылары жазғанын білеміз. Ал шығу тарихына қатысты мына бір сөзге тоқталмай өтуге бола ма?
«Исатай мен Махамбет өлгеннен кейін Құрманғазы көпке дейін төрелермен қырғиқабақ болып жүріпті. Дәулеткерейдің де шабармандарына айбат шегіп, талай рет айтатынын айтыпты. Күндердің күнінде Құрманғазының ауылына Дәулеткерейден хабаршы келді, төре бүкіл домбырашыны өзінің ақ ордасына қонаққа шақырып жатыр. Бірақ бұл шақырыстың бір шарты бар, «Егерде Құрманғазы бұрынғы күрең қабағын қойып табалдырығымнан аттаса ғана басқалар шақырылады деп сәлем айтты төрем», дейді шабарман. Құрманғазы ары ойлап, бері ойлап, ақырында Дәулеткерейдің ауылына аттаныпты. Төре қонақтарды жатқызып қойып көпке дейін келмепті. Ақыры бір аптадай жатып, қонақтар ақылдасыпты. Осылай қымыз ішіп, ет жеп жата береміз бе, Бапас енді көрінбесе, ауылымызға қайта береміз десіпті. Сонда ғана Дәулеткерей қонақтарына келіп сәлем беріпті. Жұмысбасты болғанын айтып кешірім сұрап, қонақтармен мәжіліс құрып отырыпты. Содан домбырасын алдырып, құлақкүйін келтіріп айтты дейді. «Жамиғат, мен сендерді үлкен бір себеппен шақыртып едім. Жаңадан екі күй шығардым. Менің сыншым сендерсіңдер. Сендер не айтасыңдар — сол болады. Топан және Жігер деген екі бүркітім бар еді. Аңға шыққанда сол екеуінен бірдей айырылдым. Біреуі тасқа түсіп өлді, біреуін көкжал қасқыр шайнап өлтірді. Міне, сол күйді тыңдаңдар». Бүкіл Бөкейдің күйшілері таңғажайып екі күйді тыңдап, ұнатып, сол жерде жаттап үйреніп, елді-елге таратып алып кетіпті. Басқалар аттанып жатқанда Құрманғазы төренің ауылында қалып қойыпты. Келесі күні жолға шыққанда, Дәулеткерей төреде жоқ әдетпен қонағын бір көш жерге шығарып салыпты. Сонда ауылдан ұзағаннан кейін Құрманғазы дүрс етіп аттан түсіп, Дәулеткерейдің үзеңгісінен ұстап тұрып кешірім сұрапты. Сөйтсе бұл екі күй, шындығында Исатай мен Махамбет сынды екі қыранға арналған екен ғой. «Мен ақ патша мен қазақтың арасындағы дәнекермін. Ал Исатай мен Махамбеттей ерлерім өлгенде мен де осы алаш құрлы қайғырдым. Мені сөкпеңдер» дегені екен ғой Дәулеткерейдің.
«А.Затаевич бұл күйге аса жоғары баға береді. Ол Чайковскийдің «Патетикалы симфониясының» төртінші бөлімімен теңейді. Шынында да «Жігер» күйі – өте терең, музыкалық тілі бай, құрылысы ерекше, интонациялық жағы таңғаларлық, дамуы, мелодикасы, динамикасы көп күйде кездеспейтін жан-жақты, үлкен философиялы шығарма» деп бағалайды Ахмет Жұбанов.
Иә, біз тануға тырысып жүрген «Жігер» осылай екен. Өкініштісі – сана-сезімін бір, асса екі тактылы даңғаза мен шуға құрылған әуенсымақ тұсаулаған бүгінгі тыңдарман бұған құлақ құрышын қандыра алмайтындығында.