Шапан – халқымыздың ежелден келе жатқан кәделі киімі. Тіпті оның қолданысқа енуі сонау көне ғұн, кейінгі түркі дәуіріне қатысты деректерде кездеседі. Мысалы, ежелгі ғұн мәдениетінің ең ірі үлгісі саналатын атақты Ноин-Ула қорымына ХХ ғасырдың басында қазба жұмысын жүргізген орыс ғалымы П.К.Козлов (1863-1935) ұзындығы 1,17 м, ені (жеңімен) 1,94 м ғұн шапанын тапқанын білеміз. Бұл мұра қазір Эрмитажда тұр.
Шапанның тарихы тереңде жатыр. «Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі» атты 2014 жылы жарық көрген энциклопедиялық анықтамалықта: «Шапан – матамен астарланып, арасына қой, түйе жүні немесе мақта салынып, сырып тігілген киім түрі» деп жазылыпты.
Шапан тігілген матасына қарай: жібек шапан, пүліш шапан, барқыт шапан, шұға шапан, қаба шапан, шибарқыт шапан, мақпал шапан, шұға шапан делінсе, жасалу формасына байланысты: шолақ шапан, қаптал шапан, қималы шапан, сырмалы шапан, қайырма жағалы шапан, тік немесе орама жағалы шапан, т.б. айтылады. Ал сәндік үлгісіне қатысты: күміс түймелі шапан, зерлі шапан, оюлы шапан, кестелі шапан, т.б.
«Кемісін халқым өзің айт,
Кеңесім менің жақпаса,
Кем көрмеймін көңіліме,
Ат мініп, шапан кигендей,
«Пәлі» деп жұртым мақтаса, –
деп атақты Базар жырау атамыз айтқандай, қазақ халқы сәндік шапандарды сыйға тартатын болған немесе құдалыққа апарды, тіпті ерте кезде елшілер сыйлық ретінде алып жүрген.
Осындай әйел адамға арналған сәндік кестелі шапанды өткен жазда Бай-Өлке аймақтық орталық музейінің көрме залынан кездестірдік. «Шапанның ұзындығы 115 см, жеңінің кеңдігі 15 см, кеуде тұсы 54 см, етегінің кеңдігі 104 см, жағасы 35,5 см, қолтығы 24 см, салмағы 1712 грамм» деп жазылыпты жәдігердің қордағы анықтамалығында.
Ал шапанның жалпы сәндік жасалу сипатына тоқталар болсақ, сырты қара шұғадан тысталып, астары қызыл шаршы бедерлі шытпен көмкеріліпті. Айналасын кестелеген ойма жағалы, екі жеңінің ұшы және қос өңірі, етегімен бірге сырмаланып, қызыл матамен жиектелген. Шапанның иығына шеңбер формалы арқар мүйіз ою таңбаланып, жеңі және етек-өңіріне ұласпалы иір өрнек: ақ, сары, күлгін түстермен кестеленіпті.
Шапанды 1971 жылы Бұлғын өңірінің тұрғыны Жұбай деген кісіден музей басшысы Қызырбек Сәдуұлы сатып әкеліп, қорға тапсырған екен. Бұл кісі 1934 жылы туған, аймақтық өлкетану музейін басқарып тұрған 1970-1978 жылдары мекеме қорын толықтыру ісіне ерекше мән беріп, зор қызмет атқарған көрінеді. Жарықтық 2005 жылы атажұртқа көшіп келіп, 2009 жылы өмірден өтіпті. Марқұмға топырақ елорда іргесіндегі Қоянды ауылынан бұйырыпты.