Мағжанның жанқиярлық қызметі

Осы дүбірлі той қарсаңында ақын өмі­рінің ашылмаған қырларын таныту мақсатында архивтен алынған тың материалдарды оқырман назарына ұсы­нып отырмыз. Олар негізінен Солтүс­тік Қазақстан облыстық архивінен табылды. Жуырда оларды осында өткен Саяси қуғын-сүргін күніне арналған ғы­лыми-практикалық конференцияда жерлесіміз, тарих ғылымдарының док­торы Бүркітбай Аяған жариялады. Бұл материалдың жарыққа шығуына облыс­тық архив басшысы Сәуле Мәлікова ықпал етті.

Өркениеттің өріне шыққан халық Мағжан секілді ақындарының шығар­машылығын ғана емес, өнегелі өмірін, тағылымды тағдырын, қоғамдық істері мен әрекеттерін, атқарған қыз­метін де жетік білуі керек. Сонда оның азаматтық, адамгершілік қырлары да ашыла түседі. Ардакүрең ақынның жырлары ұлтының тағдырына шырылдап, болашағына қатты алаңдап жазылғанын халық жақсы біледі. Бірақ Мағжан жырларымен ғана емес, белсенді қайраткерлік істерімен де халқына пайдасын тигізуге ұмтылған екен (Шіркін-ай, оның осы әрекеттері қазіргі шенеуніктерге үлгі болса ғой). Әсіресе, аштық жылда­­рын­да ол қырылып жатқан халқына ба­­сын бәйгеге тіккен батылдықпен кө­мек көр­сеткен.

Большевиктер өкіметінің лаңымен Қазақстандағы алғашқы аштық 1921-1922 жылдары болғаны белгілі. «Сол жылдарда Ақмола губерниясында 1 млн 21 мыңдай тұрғын болса, соның 471 мың­нан астамы аштыққа ұшыраған. Со­ның ішінде, осы губернияға қарай­­тын Петропавл мен Көкшетау уездерінде­ 62 мың қазақ және 30 мың орыс аш­тық азабын тартқан. Халық бір нәпақа табу үшін қалаларға ағылған», дейді Бүркіт­бай Аяған.

Осы жылдарда Мағжан Қызылжар қаласында болған. 1919 жылы Бүкіл­одақтық атқару комитеті «Алаш» пар­тиясының басшыларына кешірім жа­риялағаннан кейін ол Қызылжарда шығып тұратын «Бостандық туы» га­зе­тінің редакция алқасының мүшесі бо­лып қызмет етіп жүрген. Жергілікті билік 1922 жылдың 5 мамырында аш­тық­тың зардаптарын жою жөніндегі төтенше комиссия құрады. Аштыққа ұшы­рағандардың негізгі бөлігі қазақтар құрап, ақын комиссия төрағасының орынбасары болып тағайындалады. Алайда комиссияның істеген барлық қадамдары мен атқарған істеріне негі­зінен Мағжан Жұмабаев басшылық еткені оның қол қойған қағаздарынан көрініп тұр. Кейде ол өзін Комиссия төрағасының міндетін атқарушы, тіпті төрағасы деп те көрсеткен.

«Помгол», яғни орысша «помощь голодающим» деп атанған бұл төтен­ше комиссияның жұмысы ұлан-ғайыр бол­­ғаны құжаттардан байқалады. Оның губерниялық басшылығымен қатар уездердегі кіші комиссиялары да болған. Төтенше комиссия де­геннің өзі орысша «Чрезвычайная комис­сия», яғни «ЧК» деген сөз. Боль­ше­виктер өкіметінде ЧК-ның беделі де, өкілеттігі де зор болғаны белгілі. Мы­салы, өзінің өкілеттігін пайдаланып Мағжан ПетроКоктың бастығы Ильинге мынадай телеграмма беріпті: «Препровождая при сем телеграмму за №668 Акмолинской губернской Чрез­вычайной комиссии – Помгол про­сить не отказать завтра же таковую передать в гор. Кокчетав на имя уезд­ной комиссии Помгол...» Бұл құ­жатта Мағжан өзін ЧК-ның бастығы деп көрсеткен. Ал бұл жеделхат­тың мәнісі былай. Сол жылдары Петропавл мен Көкшетаудың арасына темір­жол тартудың құрылысы қолға алын­ған. Оны қысқаша «ПетроКок» дейді. Артынан Мағжанның өзі осы жолды сынап, «Шойын жол» деген өлең жазғаны белгілі. Онда мынадай жолдар да бар:

«Бір қаладан шығарып,

Азғантай елді қақ жарып,

Шойынжол сала бастап ед.

Өтіп кетті талай жыл

Бітті ме екен сонау жол?

Пұл жетпей баста тастап ед.

Өтінішім, інішек,

Сол жаққа барсаң, нәсіп боп

Елге барып қайтқайсың.

Басқан анау жол жайын

Басылған анау ел жайын,

Әдейі көріп айтқайсың...»

Ал Помголдың бастығы ретінде Мағжан ПетроКоктың жетекшісі Ильинге көмек қолын созуды бұрын да сұ­рағаны көрініп тұр. Өйткені теміржол қай кезде бай кәсіпорын ғой, олардың мүмкіндіктері мол. Соңғы жеделхатында да Мағжан Ильинге осындай (таковую) көмекті енді Көкшетау қаласына да беруден бас тартпасаңыз екен деп жазған екен. Жоғарыда айтқанымыз­дай, ашыққан халық қалалы жерлерге ағылған ғой, Көкшетауға да олардың біразы жеткен болар. Мағжанның «кө­мек жеткізіңіз» деп шырылдап жатқаны соларды құтқару екені сөзсіз...

Бұдан басқа ол Семей губерниясына Любимов пен Клочков дегендерді, Ақмола уезіне Бебен мен Сальников дегендерді іссапармен аттандырып, оларға ашыққан халық үшін астық, мал алып келуді тапсырады. Сонымен бірге Помголдың құрамына Ерденов, Бегишев, Байғазин, Төкібаев секілді қа­зақ азаматтарын алдырады. Мәселен, Ерденовті қабылдау туралы бұйрығында мынадай сөздер бар: «Для усиления работ уезда и привлечения кирнаселения в дело борьбы с голодом Губпомгол предлагает немедленно ввести в президиум Упомгола одного представителя местных кирработников. Со своей стороны Губпомгол рекомендует­ товарища Ерденова. Исполнение сего срочно сообщите Губпомгол. Предак­молгубчкпомгола – Жумабаев» деп қолы қойылған.

Большевиктер өкіметінің Қазақ­стан­да қалай орнағанын осы күні көзі қарақ­ты жанның бәрі жақсы біледі. Ресейдің түкпірлерінен келген «шаш ал десе, бас алатын» оқымаған жұмысшылар, тентек содырлар, бұрын сотталған қарақшы­лар да билік басында болып, олар билікті қанды қасаппен пайдаланған. Қит етсе сотсыз атып тастау, ұнаған дүниелерді мылтықпен қорқытып, тонап алу кеңес өкіметінің алғашында жаппай жүріп жатқан. Мағжан Жұмабаев солардың арасына азды-көп қазақ­тарды қосса, тым болмаса жөн айтып, жүгенсіздікті азайта ма деген мақсатпен жергілікті тұрғындарды қосуға ұмтылған сияқты. Мағжанның губерниялық халық сотына жолдаған келесі бұйрық жеделхаты осы ойымызды нықтай түседі: «На основании постановления Губпомгола от 5-го мая для правильной и срочной организации помощи голодающим среди кирнаселения губернии необходимо учас­тие в работах Губпомгола людей, знакомых с бытом и условиями жизни кирнаселения. Губпомгол предлагает Вам срочно откомандировать в его распоряжение на временную работу сотрудника Губсовнарсуда товарища Жамшина.

Подписал Предакмолгубчкпомгола – Жумабаев. Верно: секретарь».

Мағжан Жұмабаевтың туған халқына жаны ашып, аштықтан құтқаруға белсене қатысып, өзінің қолындағы билігін пайдаланып жолдаған осындай жеделхат-бұйрықтары сол 1921-22 жылдарда өте көп болған екен. Сол жылдарда қолына билік тиген кейбіреулер өзінің бас пайдасын ғана ойлап, бастықтарға жағынумен, жағдайын жақсартумен жүріп кеткенін де білеміз. Ал ұлттың ақыны күндіз-түні бел шешпей туған халқы үшін жұмыс істегені құжаттардан көрініп тұр.

Аштық тақырыбын зерттеп жүрген ғалымдарымыздың көбі қазір алғаш­қы аштыққа көңіл аудара қоймайды. Бәлки, оның бір себебі осы М.Жұмабаев сияқты азаматтардың жанқиярлық әре­кеттерінің арқасында аштықтың көлемі жайылмағандығынан да шы­ғар. Ол тіп­ті елдің Семей сияқты қалаларынан аш­тыққа ұшырағандарға астық, мал, алтын-күміс сияқты заттар да жинатқан. Бір мезгілдік ыстық тамақ беретін асхана да ұйымдастырады. Мысалы, оған мына бұйрық куә бола алады: «Зав. ­материальной секцией при губсо­бесе: При­провождая при сем список голо­даю­щих киргиз, находящихся в г. Петропавловске (окололо трехсот человек) губкомпомгол предлагает в спешном порядке организовать отдельную сто­ловую. Причем сегодня же командиро­вать в коммунальный отдел представителя для подыскания подходящего на то помещения. Об исполнении донести Комиссии немедленно.

Зампредгубкомпомгола М.Жумабаев. Секретарь».

Осындай бұйрық-жеделхатты қа­зақ­тар (киргиздар деп жазылыпты) үшін шын жанашыр адам ғана жазары белгілі. Бас­қалардың тап бұлай жаны күймес еді...

Сонымен бірге ақын губерниялық «Мир труда» газетіне орысша мақалалар жазып, аштықтың қаупі мен ауқымы туралы үнемі дабыл қағып отырған. Мысалы, 1922 жылдың 11 маусымында шыққан мақаласында былай дейді: «...С осени 1921 года наша Акмолинская губерния сделалась ареной смертного шествия немого царя. С тех пор киргизы нашей губернии на почве голода пере­живают те же испытания и страдания каковым в течение двух лет подвергнуты их братья в верхних губер­­ниях Киргизской Республики».

Газетте «Помголдың» жұмысы туралы да айтып, қай жерден, кімнен, қандай көмектер келіп жатқанын да көрсетіп отырған. Мағжан аймақтарға іссапарға жіберілген қазақтардан аштық қай жерде күрт екенін, қай жердегі көлемі қандай еке­нін анықтап отырып, жергілікті би­лік­ке жеделхат-бұйрықтар жіберіп отыр­ған. Жоғарыда айтқанымыздай, ЧК-ның бұйрықтары сөзсіз орындалатын. Орын­далмаса нақты шаралар жедел қолда­нылатын.

Мағжан Орынбордағы орталық өкі­­­метке де бірнеше жеделхат жазып, аш­­­­тық­тан жапа шегушілерге көмек бе­­ру­­­ді сұраған. Мысалы, Оренбург ЦК Помгол.­ По поступающим сведе­ниям голод в Пет­ропавловском и Кокчетавском уездах Ба­ганалинском, Аргинском райо­нах Ат­басарского уезда принимает ужас­ней­шие размеры, имеются случаи трупоедства, поэтому в подтверждение предыдущих телеграмм Губпомгола просим о кате­го­ричес­ком возбуждении ходатайства пе­ред ­ВЦКПГ об окончательном признании ука­зан­ных районов голодающими».

Ақынның осындай істері оның адам­гершілік, іскерлік, патриоттық қыр­ла­рын аша түсіп, мағжантануға сүбелі үлес қосары сөзсіз. Сондықтан оның Помгол­да істеген қызметтерін ар­найы зерттеп, қол қойған құжаттарын жи­­нақ етіп шығару келер күндердің үлесі.

Мағжан Жұмабаевтың ұлтына жан аямай қызмет еткені, әри­не, қызыл­көз­дерге ұнаған жоқ. Бұл жо­лы оны ұстамаса да туған жерден жы­­­­раққа ке­туіне ықпал еткен. Сол се­беп­­ті Мағжан түстікке қоныс ауда­руға мәж­­бүр болады. Ал 1923 жылы Түр­кіс­тан рес­публикасының квотасымен Мәс­кеудегі Брюсов атындағы көркем әдебиет инс­титутына оқуға жіберілгені белгілі.

Петропавл